Foto: Agnes Anquinet. Menchu en ik in bar Manteca, Cadiz
16 april 2016. Een mooie zonnige dag, in Cadiz met Menchu. De koortsblaasjes van een lange ziekte nog zichtbaar. Een longontsteking achter de rug, ik had enkele weken het bed moeten houden. De hoest bleef lange tijd aanslepen. Maar dan daar aan de Atlantische Oceaan en dicht bij de straat van Gibraltar het overweldigende en helende licht, een onverwoestbare vriendschap en liefde op het zoveelste gezicht. Vandaag, zeven jaar later, grijsgrauwe wolken, lusteloosheid en, dat mag ik zeker niet vergeten, evenmin ver van hier, oorlog en vernietiging van jonge en oudere levens. Wat te doen?
Mogelijk kan alleen een vriend of een vriendin die tegenover me zit en met me praat mij uit deze geestelijke verlamming bevrijden. De heldere klanken van een conversatie met gemurmel van andere mensen op de achtergrond terwijl er even geen tijd is. Een stroom van betekenisvolle woorden onderbroken door rinkelend lachen dat rijmt op dat van de glazen waarmee we op elkaars gezondheid drinken.
Je schaduw is je meer nabij dan de woorden van je beste vriend, dan de lippen van je geliefde. Toch vergeet je zijn aanwezigheid negen keren op tien. Hoe vaak kijk je niet naar hem zonder hem werkelijk te zien? Ik weet alles van je, zegt hij als de avond valt. Maar luister je naar hem? Mogelijk wel, maar dan gebaar je van krommenaas. Wat ik betwijfel. Overigens maakt het niet uit hoe je je in zijn bijzijn gedraagt en hoe je met hem omgaat: hoe ouder je wordt, hoe groter en donkerder de schaduw.
Zie je de onheilspellende wolken daarboven voorbijtrekken? Zie je, ze werpen reeds hun schaduw op een idyllisch tafereel dat je je nog maar net begon voor te stellen. Goed, het betekende nog niet veel. Het was slechts een schets, een aanzet met een 9H-potlood. Het moest, geloof ik, een soort van déjeuner sur l’herbe worden. Of had je nog iets anders in gedachten? Je bent ook zo wispelturig. Heel even baadt alles in het licht. Je gedachten zijn een ogenblik lang helder, haast krijgen ze contouren en staan op het punt vorm te geven aan iets nieuws. Maar daar heb je die vervloekte schaduw al, donkere hond in het liefdesspel van inhoud en vorm. Hoor je zijn gegrom, zijn gehuil als van een wolf uit de Karpaten? Luister. Neen, het is geen wolf, het is een blueszanger uit White Station. Al van gehoord? Het is een buurtschap in de staat Mississippi. De wolf huilt mee met het gehuil van Hubert Sumlin’s gitaar. Het lijken wel twee wolven. Daar gaat je idylle, al bijna lag je met de Sibille in het blauwe gras te stoeien. Daar gaat de toekomst die zij je zou toedichten. Je hoort geen wolven, zeg je? Bij jou is het vroeg in de ochtend, een kleine rode haan is al wat je horen kunt. Meteen al te lui om te kraaien, dat ook nog. In een lange hete zomer zonder een spoor van wat voor schaduw dan ook.
In tegenstelling tot de goden, die niet bestaan, zijn schaduwen alomtegenwoordig. In de donkere straten van een grootstad, waar het gevaar heerst, kun je nog altijd gered worden. En als je dan de hoek omgaat is het gedaan, amen en uit. Waar echter de schaduw blijft hangen blijft ook het onheil rondspoken. Op een mistige kade in Le Havre, bij de grote vrachtschepen uit Liberia in de naar petroleum riekende dokken. Je zag toch ooit de film A Kind of Loving? Daar in de straten van Manchester, waar de industrie haar doodsklokken liet luiden, hing de mist dik als stierenbloed, maar dan grijs, en had de schaduw vrij spel. Er werd een gevaarlijk spel met de liefde gespeeld. Er kwam maar geen eind aan. Niemand in van die grauwe, nevelige straten leeft lang en gelukkig. Misschien wel lang, maar zeker niet gelukkig. Herkent u uw oude schaduw niet, sprak de liefde daar in Manchester, ik ben het, uw schaduw.
Je zit een glas donkerrode Egri Bikaver te drinken en kijkt en zwijgt. Vanwege de wijn denk je terug aan Eger, die barokke stad in Hongarije, en aan Szépasszonyvölgy, de vallei van de mooie vrouwen. Aan de Dorpsfilosoof, met wie je al converserend lange wandelingen maakte in een nabijgelegen bos. Je herinnert je duizenden kleine kikkers die zonder links of rechts te kijken de straat overstaken. Veel van de diertjes overleefden de overtocht niet. Uit de jukebox opeens de stem van David Bowie. Run for the shadow. Maak je uit de voeten, liefste, de gouden jaren komen niet terug. Run for the shadow, run for the shadow [1]. Nooit eerder zag je een wijnglas zo’n grote schaduw werpen.
Als er geen liefde meer over is en je bent alleen, en niemand reikt je de hand dan is hij daar, de zwartste schaduw. Wees op je hoede als je smacht naar affectie, erkenning, en meer nog als het naar roem is. Denk aan De schaduw, dat onovertroffen verhaal van Hans Christian Andersen. Je schaduw kan zich los van je maken en met de dag donkerder en sterker worden, zodat jij op den duur de schaduw van je schaduw wordt en hij, je schaduw, niet alleen met je Sibylle, maar zeker ook met de beloning en de eer voor al je zwoegen gaat lopen. “En toen gingen ze op reis; de schaduw was dan heer en de heer was dan schaduw.”[2]
De schaduw weet het allemaal. Ook al denk je dat het maar een schaduw is, niet meer dan dat. Ook al denk je dat je hem van je af kunt schudden en als een dief door een badkamerraam ontsnappen. Vergeet het maar. Je raakt niet van hem af. Zelfs niet als hij zich van je heeft ontdaan en als een superster samen met een koningsdochter op de podia van de wereld succes na succes oogst met wat jij bedacht en componeerde. Je schaduw wacht op je.
Erewhon, 1999
[1] Come get up, my baby Run for the shadows, run for the shadows Run for the shadows in these golden years Golden Years, David Bowie
[2] Hans Christian Andersen, De schaduw, in: Sprookjes en vertellingen, vertaald door P.M. Boer-Den Hoed, M. Nijland-Van Der Meer De Walcheren, Annie Romein-Verschoor en Marie W. Vos, 1941.
Foto’s: Martin Pulaski Tekening van de schaduw: uit Sprookjes en Vertellingen, Hans Christian Andersen
Verlangen. 1976 was voor mij het jaar van het verlangen. Verlangen naar kennis, naar seks, naar liefde, naar gedichten, verhalen en theaterteksten, naar kunst, naar vriendschap, naar beweging. Een creatiever, meer geïnspireerd en intenser jaar zal mij niet meer te beurt vallen. Senga en ik verhuisden van de kleine flat op de vijfde verdieping in de Hamerstraat naar een wat ruimer gelijkvloers gelegen appartement in de Waterkrachtstraat, nog altijd in Sint-Joost, de kleinste en armste gemeente van Brussel. Het is op die plaats en in die periode dat ik geestelijk tot ontplooiing kwam en mijn schrijverschap ernstig ging nemen. Ik besefte dat ik nog veel moest leren, op elk gebied. Dat betekende vooral lezen, niet alleen literatuur maar ook literatuurtheorie, filosofie, geschiedenis en antropologie. Mijn voorkeur ging uit naar ‘moeilijke’ schrijvers als Antonin Artaud, Henri Michaux, Friedrich Hölderlin, Percy Shelley, naar romantiek, dada en surrealisme. Daarnaast las ik menig werk over de pre-socratische filosofen en de Franse Revolutie, met het oog op een toneelstuk over Empedocles, dat ik niet kon voltooien. Zoals zoveel in het leven was het maken en samenwerken belangrijker dan het resultaat. Het eerste stuk dat ik daar in de Hydraulische Straat schreef, Dokter Jekyll en Friedrich Nietzsche, werd wel tot een goed einde gebracht én opgevoerd als een soort van feest.
Ik werkte dat jaar voltijds bij Boekwinkel Corman in de Ravensteinstraat. (Bij die periode stond ik al stil in de terugblik dingen die voorbijgaan). ‘s Avonds en ’s nachts schreef ik of gingen we naar het Filmmuseum, nu Cinematek. In de weekends bracht ik tijd met mijn zoontje door. Voor het eerst gingen we naar Londen (een schoolreis in 1967 niet meegeteld), waar ik onder de indruk kwam van William Turner, William Blake en – natuurlijk – John Everett Millais’ Ophelia en Henry Wallis’ Chatterton.
In mei maakte ik samen met Senga mijn allereerste reis, met nauwelijks geld op zak liftend door Frankrijk (Orange, Nice) met als bestemming Florence. Daar betoverden ons de kunstenaars van de Renaissance; vooral het Uffizi was een openbaring. Je kon daar toen nog zomaar binnenlopen. In Brussel bezochten we een imponerende tentoonstelling over het symbolisme.
Ja, in ons leven van verlangens hing toen alles samen. De wonderlijke films die we zagen, de boeken, de kunstwerken, onze liefde, de gesprekken met vrienden over Mario Praz, de brieven van Van Gogh, Noa Noa van Paul Gauguin, de gedichten van TS Eliot en Gerard Manley Hopkins, de Openbaring van Johannes, Thomas De Quinceys Confessions of an English, Opium-Eater, A Modest Proposal van Jonathan Swift, Napoleon van Abel Gance, La chute de la maison Usher van Jean Epstein, M comme Mathieu van Jean-François Adam en Mes petites amoureuses van Jean Eustache.
Dat lijken misschien wat veel gespreksonderwerpen. In werkelijkheid waren het er veel meer en ze gingen niet alleen over het ware, het goede en het schone. We zitten hier nu weliswaar al vier of vijf maanden alleen thuis, maar toen waren er bijna elke dag vrienden op bezoek. Soms hoopte ik dat ze niet te lang zouden blijven, zodat ik verder kon werken. Een van mijn beste vrienden toen was Paul L. die in de buurt woonde en als hij me voor het raam zag zitten schrijven kwam hij vaak even binnen voor een babbel. Hij las mijn teksten en gaf er nuttig commentaar op. Andere vrienden van toen waren Jos D., Willy B., Hugo W., Ginette B., Johny L., Christian P., Guy en Freddy B., Jan Van V., Erwin G., Pol De D., Bie De M., “Theo”, Gert Van S. en ik vergeet er zeker nog een aantal.
Mijn grootse schrik van het jaar – en de jaren ervoor ook al – betrof de twee jaar burgerdienst die me te wachten stonden, maar gelukkig werd ik vrijgesteld. Een goed einde van een lang en verkrampt gevecht, een aaneenschakeling van misverstanden, het resultaat van wereldvreemdheid en afwezigheid van betrouwbare informatie. Bijna vijftig jaar later beschouwd zie ik in dat verhaal van die legerdienst/burgerdienst veeleer stof voor een komedie dan voor de halve tragedie die het toen voor me was.
Welke muziek beluisterde ik? Keer op keer Horses en Radio Ethiopia van Patti Smith en Desire van Bob Dylan. Black and Blue van the Rolling Stones (die we live zagen in Vorst Nationaal, waarbij we er bijna het leven bij inschoten). Vooral Keith Richards fascineerde me, zelfs zijn obsessie voor vuurwapens, onder meer een Belgische revolver uit 1899. You’re never alone with a Smith & Wesson, luidde de kop van een artikel in NME. Alexander Spence bleef ik trouw; zijn elpee Oar weerklonk op zijn minst één keer per week in ons droomappartement. Hetzelfde voor The Madcap Laughs en Barrett van Syd Barrett en een aantal elpees van the Byrds en Moby Grape. Voor jazz en klassieke muziek ging ik naar de Mediatheek.
Voor recente muziek was er weinig tijd. Overigens heb ik nog steeds de indruk dat er dat jaar weinig boeiende platen zijn uitgekomen. Sommige van de beste albums – wel in mijn lijstje opgenomen – heb ik pas in 1977 leren kenen, onder meer die van the Ramones, Blondie en the Modern Lovers. Met die bands werd een nieuw en erg opwindend muzikaal hoofdstuk aangekondigd.
Desire / Hard Rain – Bob Dylan
Radio Ethiopia – Patti Smith Group
Chicken Skin Music – Ry Cooder
Station To Station – David Bowie
Black And Blue – The Rolling Stones
Hejira – Joni Mitchell
The Pretender – Jackson Browne
Warren Zevon – Warren Zevon
Rock and Roll Heart – Lou Reed
The Ramones – The Ramones
The Modern Lovers – The Modern Lovers
Jonathan Richman & The Modern Lovers – Jonathan Richman & The Modern Lovers
Howlin’ Wind / Heat Treatment – Graham Parker
Long May You Run – The Stills-Young Band
Fly Like An Eagle – Steve Miller Band
The Royal Scam – Steely Dan
I Don’t Want To Go Home – Southside Johnny & The Asbury Jukes
Songs In The Key Of Life – Stevie Wonder
Full Of Fire – Al Green
Yes We Have No Mañanas, So Get Your Mañanas Today – Kevin Ayers
Een ervaring is voor jou alleen maar echt als je ze in woorden hebt uitgedrukt. De ervaring moet op een wit blad of op een scherm bewezen worden. Als dat niet lukt ben je ongelukkig. Het lijkt er dan op dat je niet leeft, niet hebt geleefd. Maar als je schrijft leef je niet, dan schrijf je.
Er kunnen weken, zelfs maanden voorbij gaan zonder te schrijven. Wat hebben al die woorden nog voor zin? Elk argument is goed om de woorden uit de weg te gaan. Alleen al denken aan een zin, en dan ook nog eens aan een paragraaf, maakt je moe, geeft je goesting om weer te gaan liggen. Je wordt er moedeloos van. Je wordt moedeloos van het niet-schrijven dat niet-leven is, en je wordt moedeloos van het schrijven dat eveneens niet-leven is.
Je zou willen verdwijnen in het moment, in het daaropvolgende moment, in elk ogenblik van de tijd. Jezelf worden in wat je omringt en omvat. Zonder meer. Zonder woorden, zinnen, paragrafen. Zonder doelstellingen, ambities, zonder hunkering, zonder behoefte aan bijval. Het aaneenrijgen van woorden is altijd een vraag om liefde. Wat zou je graag door het leven gaan zonder naar liefde te verlangen. Is het mogelijk alleen maar liefde te geven? Is het mogelijk zonder liefde te krijgen en zonder liefde te geven te leven?
De bomen staan nu zo in de belangstelling. Je hebt kort na je begin vier jaar lang tussen de bomen geleefd. Je hebt er god gevonden en ook weer verloren. Je kende de namen van de bomen. Je was een gevangene van de bomen. Nog steeds ruik je hun geur, alle schakeringen ervan. De geuren die elk seizoen anders waren ruik je nog. Hoewel de bomen je gevangen hielden riepen ze dromen en verlangens bij je op. De bomen maakten je gelukkig. Ze waren de taal van de aarde, maar dat besefte je toen nog niet. Was er nog een andere, bedachte taal nodig? De bloemen in de lente waren gedichten. Als je terug zou keren naar de bomen, naar de bloemen in het bos, zou je wellicht gelukkig zijn. Weg van de woorden, weg van de vergezochte taal met al haar noodlottige stijlmiddelen. Voor altijd tussen de bomen. In de armen van de rijke aarde.
∞
Afbeelding: Marina B. in de bossen van Rekem, omstreeks 1962
Je zit in een kroeg en drinkt halflauw bier en wacht op iemand die je niet kent. Iemand om mee te praten. Je vroegere vrienden, als je die al had, en collega’s, noemden je een eenzaat, “ iemand die nog eens aan eenzaamheid ten onder zal gaan”. Heeft het belang? Je hebt je buik vol van grote woorden. Je zit te wachten op iemand, op om het even wie, man, vrouw of dier, om over het leven te praten, over alles wat je hebt beleefd, over de wind, de zee, de dakpannen die net niet op je hoofd vielen, over films van Claude Chabrol – en de andere de regisseurs die zoveel valsspelende mensen, tricheurs, hebben uitgekleed tot op hun diepste huidlaag.
Met je gezelschap, dat tegen wil en dank is komen opdagen, praat je niet over je eenzaamheid, over elkaars alleen zijn. Alsof dat een misdrijf is. Je praat evenmin over verlangens. Hoe je naar je vrouw verlangt, die nu ergens ademhaalt, je weet niet eens waar. In een bed, in een bos? In haar eigen donkere nacht van de ziel? Hoe je haar in je armen wilt houden en tegen je zweterige borst aandrukken. Haar borsten zullen ook wel zweterig zijn, denk je, terwijl je met je toevallige vriend over ‘La Femme Infidèle’ praat. Stéphane Audran. Haar tepels niet zo hard als in de winter, minder opwindend, maar haar geur zou je kunnen bedwelmen als de beste parfum uit Grasse. Dat weet je zo, ook al heb je haar geur nooit zo opgesnoven in deze lucht, in dit licht, in deze eenzaamheid.
Je praat en je kijkt naar de sterren en je wilt haar stem horen. Ver weg en dichtbij. Je volgt het gesprek niet langer. Mensen vertrekken. Het café raakt leeg. Stoelen worden op tafels geplaatst. Ik ben Phaedra, zegt een barmeisje. Wist je dat dan niet? Oh, ben jij Phaedra, zeg jij. Je bent heel erg mooi, Phaedra, maar ik moet dringend plassen, zeg je. De sterren nog altijd aan de hemel. Een stinkend toilet waar mannen de hele nacht hebben gepist. Later aan een tafel buiten bij jonge mensen uit het Pajottenland, feestvierders die je niet kent. Een scène die aan ‘A Streetcar Named Desire’ doet denken. Maar ik ben Blanche niet. Een wat zielige scene: “we mogen die arme Pulaski hier toch niet alleen achter laten. Stel dat hij weer wordt overvallen of zo”.
Op weg naar huis denk je aan gouden dagen, flitsen, flarden, fragmenten, niets is uitgewist, en denk je aan je geliefde, die je spoedig weer in je armen zal houden en die je veel meer troost zal bieden dan om het even welke onbekende. Dan om het even welke bekende. Maar nog enkele uren, nog enkele dagen moet je in je hoofd de noordenwind trotseren, en het gewauwel van kranten en televisie. Nog enkele dagen moet je het volhouden in de donkere nacht van je ziel.
Nazomer alweer, net als de lente een seizoen voor begin en vernieuwing. Maar er hangt ook mist in je hoofd en melancholie werpt donkere schaduwen op wat je nog ontwaart. Hoe kun je een thema kiezen in een warrige periode als deze? Chaotisch zowel op persoonlijk als op politiek vlak. Je voelt je machteloos, het lijkt er soms sterk op dat je geen vat hebt op wat er rondom je gebeurt. Alsof het lot erover beslist wat jij doet. Er zijn zo van die dagen dat je fatalistisch bent.
Voor de samenstelling van deze aflevering van Zéro de conduite heb ik me laten leiden door het toeval, door het verlangen naar verandering; en het feit dat ik niet langer werk heeft zeker ook een rol gespeeld in de keuze van de songs. Ja, het blijft nog wel een keuze. Je zou kunnen zeggen dat het onderliggende thema van vandaag de op de proef gestelde existentie is, maar ook de natuur, de seizoenen en de schoonheid.
Love Train – Back Stabbers – The O’Jays
Way Back Home – The Definitive Collection – Junior Walker & The All Stars
Home Cookin – The Best Of Eric Burdon & War – Eric Burdon & War
Tired Of Being Alone – Al Green Gets Next To You – Al Green
Everybody’s Got To Change Sometime – Taj Mahal – Taj Mahal
Lovin’ Cup – The Elektra Years – Paul Butterfield Blues Band
All Your Love – The Classic Cobra Recordings – Otis Rush
The Other Woman – Blame It On the Dogg: The Swamp Dog Anthology – Eleanor Grant
A Woman Left Lonely – A Woman’s Viewpoint – Irma Thomas
Grow Too Old – Bobby Charles – Bobby Charles
I Would Change My Life – Little Love Affairs – Nanci Griffith
Got No Bread, No Milk, No Money, But We Sure Got A Lot Of Love – James Talley
Old Man – Harvest – Neil Young
Tried So Hard – Sometimes You Eat The Bear – Ian Matthews
Dreaming My Dreams With You – Dreamin Waylon’s Dreams – Chuck Prophet
After I Made Love To You – Ease Down The Road – Bonnie “Prince” Billy
Skip’s Song – Dreamland – Robert Plant
The Sleepy Giant – Leave Your Sleep – Nathalie Merchant
Oh So Lovely – Tomorrow Morning – Eels
I’m An Animal – Middle Cyclone – Neko Case
This Is Love – Stories From The City, Stories From The Sea – PJ Harvey
No Tears To Cry – Wake Up The Nation – Paul Weller
Half Light II (No Celebration) – The Suburbs – Arcade Fire
The Diamond Church Street Choir – American Slang – The Gaslight Anthem
Morning Song – Circular Sounds – Kelley Stoltz
Heaven, Sitting Down – Here’s To Taking It Easy – Phosphorescent
When The Leaves Have Fallen – If The Ocean Gets Rough – Willy Mason
Australian Winter – Admiral Fell Promises – Sun Kil Moon
Time Of The Season – Hawk – Isobel Campbell & Mark Lanegan
Sweet Days Waiting – Shadows – Teenage Fanclub
Wild Roses – Through The Devil Softly – Hope Sandoval & The Warm Inventions
Samenstelling: Martin Pulaski
Presentatie en techniek: Sofie Sap & Martin Pulaski
Alsof woorden, gedichten, gelegen moeten komen. Alsof er een gelegenheid moet zijn om ze aan vast te haken. Alsof gedichten horen bij iets, bij rampen, liefdes, afgronden. Alsof woorden in gedichten niet de barsten tonen, het ontembare, datgene wat nergens kan staan en liggen.
Alsof rood de kleur is van bloed en wijn, en bruin die van brood en vissen, die zich eeuwig vermenigvuldigen. Honger niet meer bestaat. Alleen het rood van de eros, van de erosie, van wat nooit wordt toegelaten in kerken en kloosters. Rood de kleur van de jouwe, van alle troostende lippen.
Alsof rood een kleur is en niet de hitte van het vuur, de hitte waar geen woord, geen kleur voor bestaat. Zodat je moet liegen, een andere wereld uitvinden, waar iedereen thuis is, en niemand krast met scherpe nagels haar polsen open. Niemand die het voor jou doet. Je polsen, je dikke blauwe aders.
Alsof woorden geen begeerte zijn. Je woorden vormen vormen, maar onvolmaakt, omdat misschien zelfs het volmaakte niet bestaat, maar dan nog minder het woord om te zeggen hoe volmaakt je bent. Terwijl je niets eens volmaakt bent, maar in de buurt komt van wat hij zich ervan voorstellen kan.
Gelukkig niet volmaakt. Want alles wat volmaakt is is overbodig. Een vrouw schrijft onvergetelijke woorden, stopt haar hoofd in een oven – en alles is af. De volmaakte vrouw, denkt ze. Hoe ze zich vergist heeft, Sylvia Plath. Perfectie bestaat niet. Luister naar the Beatles, altijd hoor je ergens iets wat er niet hoort.
Niets komt gelegen of ongelegen. Wij liggen graag neer op de aarde, als kind al deden we dat graag. Of we gaan met krukken de berg op en vallen en worden weer naar beneden gebracht, zodat voor ons wordt gezorgd. Eindelijk weg uit die donkere sneeuw, dat vreemde, onheilspellende zaad.
Gedichten komen ongelegen. Verklaren ronduit de liefde aan een ambassadrice. Aan een bowling ball. Aan een werkongevallige. Aan een hemelse en duivelse hoer, aan een zwart schaap. Aan het geloof en het ongeloof. Aan god die niet bestaat en aan het einde der tijden. Aan vier woorden van jou. Aan je adem. Aan je geur, je genoegen, aan hoe je staat en loopt en ligt. Aan je genadeloze ongelegenheid.
Gedichten moeten altijd met je liggen. Op het grasveld terwijl de anderen spelen. Op de natte grond, die nazindert van een zomers onweer. Op een kale matras, die iedereen ziek maakt. In een hoek van een stomdronken kroeg. In je armen. Gedichten moeten altijd met je liggen en je in de ogen zien. Omdat je ogen de woorden zijn die de vormen van gedichten vormen.
I think that maybe I’m dreaming… Opgejaagd wild, wild opgejaagd door lust en onlust. Ontevreden met mijn berusting, met mijn uitputting, met mijn duistere en glasheldere verlangens. Zo reis ik van de ene streek naar de andere, van de ene stad naar de andere, van het ene kasteel naar het andere. Op zoek naar je-ne- sais-quoi. Amuseer ik me ook, geniet ik van wat ik ruik, voel, zie, hoor, neem ik de scherven wereld in mij op, om er later op mijn manier van te getuigen? Ik weet het niet. Soms denk ik, jazeker, soms denk ik, zeker niet. Je weet dat ik een twijfelaar ben. Je weet dat ik weet dat ik weinig weet en van nog minder zeker ben. Je weet dat ik tevens weet dat het ‘beter’ is weinig te weten dan te denken dat je veel of zelfs alles weet. Je weet dat ik vaak niet eens weet wat ik doe. Opeens, bijvoorbeeld, ontwaak ik in een stilstaande trein in een uithoek van België. Verdoem mijn ziel, wat doe ik hier. Snel de trein terug op. De kaartjestknipper trekt niet eens zijn schouders op als hij mijn treinkaart knipt. Ik weet dat ik dat woord niet mag gebruiken, kaartjesknipper, maar dat is wat hij doet. Of hij zet er een stempel op. Een verdwaalde reiziger, zal hij denken. Of hij denkt helemaal niets, het zijn z’n zaken niet. Door mijn onverantwoord gedrag verwijder ik mijn vrienden van me. Niet dat ik me van mijn vrienden verwijder. Het is omdat ik zo graag bij ze blijf dat ik treinen mis, of te veel drink en me daarna van richting vergis, een verkeerde beslissing neem. Straks blijft er niemand over. Zulke dingen doe je niet ‘op mijn leeftijd’. Alsof mathematische leeftijd bestaat. Net zoals mijn schoonbroer, een psychiater, word ik opnieuw zestien, maar op hevigere, bewustere wijze dan toen. De opstandigheid is niet langer op een gevoel van onrechtvaardigheid gebaseerd, maar op jarenlange waarneming van een absurde realiteit. De afkeer van een valse rechtvaardigheid, van een valse naastenliefde, van een valse liefde, van een vals geluk en van dwaze doelen, waar velen zelfs willen voor sterven, of op zijn minst hun lustgevoelens willen voor onderdrukken. Op een jarenlang ondergedompeld zijn in de realiteit is onze opstandigheid gebaseerd. Maar wacht, tegelijk is de jeugdige onnozelheid gebleven – onduidelijkheid, verwarring, een aan psychose grenzende negativiteit (zoals die van Bob Dylan in ‘Just Like Tom Thumb’s Blues’ – waar echter poëzie hem uit de maalstroom van het verderf redt).
Het zijn op hol geslagen driften en de aantrekkingskracht van het weinig bekende en gekende. Ik wil geen gevaarlijk leven leiden, dat is belachelijk, maar ik wil evenmin berusten in gerieflijkheid, het behangpapier van degenen die naar de dood verlangen. Verlang ik zelf dan niet naar de dood? Ja, natuurlijk – zoals iedereen, omdat het onze bestemming is. Het is een heel stille stem, die echter niet ophoudt ons te roepen; zij kent al onze namen. Het is stompzinnig om niet te verlangen naar wat onverschillig op je wacht. Maar verlang ik daarom naar jouw dood? Zeker niet. Ik wil niet dat je onheil onverkomt, ik wil je niet afnemen wat je hebt. Wat zou ik er mee doen? Ik heb weinig nodig, ook al omring ik mij met veel kleinigheden. Ik trek een muur rond me op, bestaande uit scherven werkelijkheid, of echo’s, afgietsels ervan. Die muur moet me wellicht verhinderen om te vertrekken. Maar ik wil voortdurend vertrekken. Het is waar dat als ik in Venetië of Madrid ben, dat ik dan weer naar huis verlang, zoals de matrozen van de Sloop John B. Maar eenmaal thuis wil ik meteen weer vertrekken. Naar een andere streek, naar een andere stad, naar een ander kasteel. Waarschijnlijk is het doordat ik zo hartstochtelijk bij je wil blijven dat ik almaar weg wil, naar waar de wind me voert, of duidelijker gezegd, het openbaar vervoer, de trein, de boot, het vliegtuig.
Als ik gelovig zou zijn, zou ik meezingen met Take My Hand Precious Lord, maar ik ben niet gelovig. Ik geloof alleen maar in de liefde, en de liefde maakt me ziek en wanhopig. Ik geloof alleen maar in de lust, maar de lust voert me naar de dood. Ik geloof alleen maar in de vriendschap, maar de vriendschap vertroebelt mijn zicht, doet me mijn gezicht verliezen. Zo voel ik me dan schuldig en denk ik dat ik door iedereen in de steek word gelaten. Zo denk ik aan vertrekken – en zo zal het blijven tot het einde, amen. Of?
Ø
Afbeelding 1: Richard Gerstl, Zelfportret lachend, 1908.
Ik droomde van mijn oude, lang geleden gestorven vriend Willy B. Vermoedelijk doordat hij net als ik veel van Tim Hardin hield. In mijn droom was hij even levend als jij en ik. Ik kon hem aanraken, diep in de ogen kijken.We praatten met elkaar over de verleden tijd. Ooit reed ik met hem aan het stuur in de auto door het centrum van Brussel; we hadden een ongeval, een frontale botsing, maar het was niet erg, we hadden geen schrammetje. Een paar weken later leende ik hem mijn exemplaar van ‘Under the Vulcano’. Ja, we hielden ook beiden van de geniale dronkaard Malcolm Lowry. Niet veel later had hij een zwaar ongeval, de auto was een total loss of hoe verzekeringsmaatschappijen iets dergelijks ook mogen noemen, maar Willy was niet gewond. Mijn boek was ik kwijt.
Willy was een toxicomaan. Hij had altijd een koffertje vol medicijnen bij zich, vooral pepmiddelen en benzo’s, maar ook wel zware pijnstillers op basis van morfine. Eveneens bezat hij een dik apothekersboek waar al die medicijnen in stonden opgesomd en beschreven. Willy was al een aantal keren opgenomen om af te kicken, maar hij begon telkens opnieuw. Na een mislukte relatie met een vrouw waar hij van hield nam hij een te grote hoeveelheid pijnstillers. Het was in de koude maand januari van 1989. Twee weken voor die fatale dag was ik nog met Willy doorgezakt in de stad. Tot mijn schaamte moet ik bekennen dat ik onderweg naar huis in slaap ben gevallen. We zijn in stilte door de nachtelijke straten van Antwerpen gereden.
Willy is blijven overnachten, maar toen ik ’s morgens wakker werd was hij weg. Ik heb hem nooit meer gezien. Tot vorige nacht. We hadden het, zoals ik al zei over het verleden. Over liefde en seks. In mijn droomde beweerde Willy dat je seks kunt hebben zonder liefde te voelen. Ik was het daar niet mee eens. Mijn prille ervaringen met seks gingen altijd gepaard met echte liefde, zei ik. Het ene kon nooit zonder het andere. Willy vond dat je lekker seks kon hebben, zonder meer. Hij praatte er nogal beeldend over, waardoor mij allerlei erotische taferelen voor de geest kwamen. De geest in mijn droom, bedoel ik.
Elke nacht lig ik wakker of slaap ik, maar er is altijd, ben ik nu ziek of gezond, altijd is er een brandend verlangen in mij. Overdag ben ik zoals iedereen, maar ’s nachts word ik bijna puur verlangen naar een aantrekkelijke vrouw. Wat ik vooral wil is innigheid, maar ook seks. Ik weet niet of innigheid hetzelfde is als liefde. Ik ken geen innigheid meer. Je moet dan echt in de andere zijn. Maar met Willy sprak ik over de liefde, en zo bereikten we de ochtend en ontsnapten aan de dood. Ik ontwaakte in een tropisch land, waar een orkaan het hotel waar wij logeerden had verwoest. Alles wat we bij ons hadden was verdwenen. Daarna werd ik echt wakker en herkende aanvankelijk mijn kamer niet. Tot ik in de vertrouwde omgeving kwam, met rechts van mij het raam en links de deur naar de badkamer.
Ik vroeg mijn vrouw of ze wakker was. Ja, zei ze. Ik zou graag een rock & roll band oprichten, zei ik. Ik zou het Martin Pulaski & the Small Society noemen. Soms zouden we een big band worden, en dan zou het the Big Society zijn. Mijn vrouw ging op haar andere zij liggen en sliep verder. Ik vroeg me af wat ik met mijn leven moest doen. Wat ik vooral niet meer wilde was pillen slikken.
Soms denk je, was ik maar vijfenzestig, van alle miserie verlost, dan kon ik mijn eigen leven leiden, in Portugal of in Peru. Maar dan herinner je je weer meteen hoe het was toen je jong was en danste – je lange haren wapperend – op de beat van the Outsiders, toen je Simon Vinkenoog las en dacht dat hij een belangrijker profeet was dan die uit het Oude Testament. Alles werd met kleine letters geschreven en je gebruikte zoveel mogelijk k’s. Dat was progressief, zo hoorde het, dachten de kinderen van de beat generation. Kommunikaatsie. Wat was dat prachtig naïef! Daar zijn voor jou jeugdige vriendschappen op gevolgd, de vergaring van kennis, een eerste huwelijk, met een mooie en lieve maar koppige vrouw, en een lieve, intelligente en zeer eigenzinnige zoon en een tweede huwelijk, dat er pas kwam nadat jij en je tweede vrouw vierentwintig jaar samen hadden geleefd en meermaals waren gestorven. (Mijn vrouw zegt, om de zeven jaar krijg je een nieuw lichaam).
Daarom, nee, ik wil geen vijfenzestig zijn, wil het zelfs niet worden, ik wil die jeugd terug, die ik niet meer terugkrijgen kan. De enige tijd die de moeite loont om ’s morgens vroeg voor op te staan – ook al vind je later de echte liefde en geniet je van kunst en seks en de juiste combinatie van cijfers en letters en beleef je momenten van geluk in Italië en Duitsland en New Orleans en op vele andere plaatsen. Nee, was ik maar negentien, dat is mijn enige echte wens, negentien om het even wanneer, niet noodzakelijk in de swinging sixties.
Maar het lichaam, het lichaam, dit lichaam – daar moeten wij het mee doen. De ziel is een soort van kreet, een poging tot bezwering, tot stil leggen van tijd en orde. Voorvoelden wij dat al in 1969 toen wij kozen voor muziek, toen we ons geheel en zonder voorbehoud overgaven aan muziek? Want de muzikale thema’s , eenvoudig als de blues of ingewikkeld als Stravinski, zijn de thema’s van onze ziel. Onze ziel is niet definieerbaar, niet door mij, niet door psychologen, niet door filosofen – onze ziel is wat altijd aan ons ontsnapt, en wat wij altijd achternajagen maar waarvan we niet weten wat het is (tenzij af en toe en thema). Misschien is onze ziel heel gewoon de nieuwsgierigheid naar de bron van die muziek. Waar komen we vandaan en vanwaar komt onze muziek? En zal dan niet, noodgedwongen, onze ziel sterven samen met ons lichaam, verstrengeld als geliefden, zonder te hebben gevonden wat ze zocht, wat jij zocht, wat wij met zijn allen zochten toen we vrede sloten of elkaar de oorlog verklaarden, toen we elkaar streelden of elkaar naar het leven stonden?
And the band played Waltzing Matilda.
“Op een dag kom je thuis en weet: van nu af aan moet ik voor alles boeten, en vanaf dat ogenblik ben je oud en dood. Op een dag is alles afgelopen, hoe lang het leven ook nog voortduurt. Eens en voor al ben je dood, en alle schoonheid, dat wat geluk is en geluk kan zijn, de rijkdom en alles heeft zich teruggetrokken, voor altijd.”
Vandaag las ik in Magazine Littéraire een interessant interview met Slavoj Zizek. Omdat het thema van de maand van het tijdschrift ‘het verlangen’ is, gaat het gesprek daar ook voornamelijk over. Zizek heeft een nogal originele kijk op de maatschappij waarin wij leven, die vaak als een ‘consumptiemaatschappij’ wordt aangeduid. Ook over Freud en Lacan heeft hij ongewone en vooral boeiende dingen te vertellen. De filosoof verwijst in het interview meermaals naar zijn boek ‘Welkom in de woestijn van de werkelijkheid’, een werk dat diepe indruk op me heeft gemaakt, en waarschijnlijk ook sporen heeft achtergelaten in mijn teksten.
Het verlangen en de psychoanalyse thema’s zijn die me nauw aan het hart liggen (en niet alleen theoretisch) . We zijn echter maar splinters in de vinger van god, bij wijze van spreken. Waarmee ik wil zeggen – want ik geloof in geen enkele god – dat we niet sterker kunnen zijn dan we zijn en niet meer kunnen doen dan we doen. Ik denk in dit verband meteen aan Justine Henin, die vandaag alles heeft gegeven wat ze kon, maar toch het onderspit moest delven, omdat haar tegenstreefster sterker en, waarschijnlijk, minder moe was. Ik heb vol bewondering naar haar spel – en natuurlijk ook dat van Mauresmo – zitten kijken, of ze nu aan de winnende of aan de verliezende hand was.
Luister, ik kan vandaag niet het veld op. Morgen of maandag kom ik hier echter op terug. Zo is het leven.
Een warme dag, de lente plotseling, die ons met haar eerste bloesems opfleurt en het hoesten door een zucht vervangt. Achttien graden Celsius. Je neemt het woord ‘Sehnsucht’ in de mond. Neen, toch niet. Daarover mag je niet schrijven, dat zijn zo van die clichés. De eerste de beste doet dat, maar niet de eigenzinnige, de einzelgänger. Schrijft niemand op eigenzinnige manier over de lente? Ja, de idioot, de eeuwige Nijinski, de eeuwige Virginia Woolf. Ik denk dan aan het woord ‘daffodils’, het woord ‘gifbeker’.
Mijn hersens zijn aangetast door de roes, door het vele slapen en meer nog door de nachten zonder slaap. Een slaapkliniek heeft geen zin, zegt mijn huisdokter. Hoe zouden ze uw slaap kunnen bestuderen? Je zou er niet kunnen slapen. Ik denk dat de man gelijk heeft. Dokters hebben lang gestudeerd en weten bijgevolg veel. Ach, laat dat ‘bijgevolg’ maar weg.
Wat ik heel goed weet is dat het nachtleven niet geschikt is voor mij. Ik ben er te oud en te zwak voor. Maar ik blijf er altijd naar verlangen, vergeet mijn zwakheid, leeftijd. En daar ga ik dan, de nacht in. Het wordt weer eens een groot feest, drinken, dansen, zingen, in vreemde talen als het moet, Babylonisch. Speaking in tongues. Gepraat, euforie, dronkenschap. En toch nog aan de taxichauffeur uit kunnen leggen hoe hij je naar huis moet brengen, waar je woont, hem je huisnummer influisteren, en hem het gepaste bedrag betalen, met drinkgeld erbovenop. Van zulke nachten blijft zo goed als niets over. De volgende dagen zijn dor als aarde die je de hele winter in een bloempot hebt laten staan, met een verdorde plant erin. Want begin december is het plotseling toch nog winter geworden, en dan had je geen zin meer om alle planten op het terras op te ruimen. Dat is een taak voor een van de volgende dagen. Of misschien wacht je beter tot je terug bent van La Palma. Stel dat het eiland in de oceaan zinkt, met jou – en alle andere mensen daar aanwezig – erop. In dat geval heb je al dat werk op het terras voor niets gedaan. Beter wachten.
Gisteravond zag ik een bijna hypnotiserende film over liefde die geen liefde is, over misdaad die geen misdaad is en over jaloezie: ‘Cronaca di un amore’ van Michelangelo Antonioni. Hij maakte de film in 1950, het jaar dat ik geboren ben. Een meesterwerk dat ik gelukkig nog nooit gezien had. Een existentialistische film noir met een verbluffend mooie Lucia Bosé als de femme fatale van dienst. (Denk jij bij de uitdrukking ‘femme fatale’ ook altijd onwillekeurig aan the Velvet Underground en Nico?) In 1950 werden er overigens ook al zeer bizarre en tegelijk betoverende soundtracks gemaakt, zoals hier door Giovanni Fusco. In 1950 rustte op bontjassen zeker nog geen taboe. Wat schitterden die vrouwen in hun witte bontjassen met om hun slanke hals een gevaarlijk glinsterend parelsnoer.
Waar komt de behoefte vandaan om je leven prijs te geven aan ‘onbekenden’? Om anderen deelgenoot te maken van je voorkeur voor bepaalde songs of boeken? Vind je dan dat je ideeën beter zijn dan die van jan en alleman? Dat je een goede smaak hebt? Bestaat zoiets als goede smaak? Iemand die van Cat Power houdt heeft in jouw ogen goede smaak, en iemand die een zwak heeft voor Dana Winner – de naam alleen al! – zou dan slechte smaak hebben. Maar weer anderen, die diep ontroerd worden door de cellosuites van Bach of door de late strijkkwartetten van Beethoven, vinden mijn gedweep met countrymuziek wellicht van een zeer laag niveau getuigen. Om nog maar te zwijgen over Elvis. ‘From Elvis in Memphis’, de beste langspeelplaat aller tijden! Jongens, toch, die vulgaire truckdriver uit Tupelo, geboren in een schuur uit zwerfhout opgetrokken… Om mij te verdedigen noem ik die schone zielen – die ik me nu even inbeeld, want ik weet niet of ze werkelijk bestaan – dan pseudo-intellectuelen. Dat ‘pseudo’ is zeer belangrijk. Ik kan het namelijk niet hebben dat de spot wordt gedreven met ‘echte’ intellectuelen. Mensen die dat doen zijn uit hetzelfde hout gesneden als antisemieten en andere ordinaire racisten. Ik noem mijn imaginaire opponenten daarom ‘pseudo-intellectuelen’. En dan is de zaak afgehandeld: zij mogen van mij denken wat ze willen.
Je zal aan mijn redeneren wel merken dat ik moe ben en stilaan wegzink in waanideeën en paranoia. Dat ik ten prooi val aan associatief denken. Dat laatste vind ik niet erg. Ik heb altijd associatief gedacht en geschreven, maar wel beheerst, onder controle, ordelijk. Nu dreigt die orde van het denken te verdwijnen. Gelukkig is er nog de orde van de taal, van de syntaxis. Mijn woorden ontsporen nog niet, geloof ik. Ja, mijn hoogdravend credo van een paar dagen geleden, dat moet ik er nog eens op nalezen.
Die behoefte, die ik hierboven ter sprake bracht, komt zeer waarschijnlijk voort uit het verlangen om geliefd te worden. Je bent schuchter, in jezelf gekeerd, maar wilt toch in de belangstelling staan. Je wilt een plaats ‘veroveren’ in het hart van de duisternis. Je verlangt ernaar dat anderen je graag zien, onder meer door je graag te lezen. Je bent zoals iedereen, maar toch anders. Een echte ‘outsider’, maar tegelijk ook een ‘insider’.
Het voorbije jaar ging je die aandacht ver zoeken. Je verwaarloosde je omgeving, je vrienden, wat nog overblijft van je familie. De liefde voor het verre nam op haast overweldigende wijze bezit van je. Je overschreed talloze grenzen. Je werd een barbaar in je eigen gemeenschap. Maar je weet dat je op een dag zal terugkeren naar de jouwen met zakken vol goud en robijnen van over de grenzen. Je weet bovendien dat op een dag die grenzen zullen verdwijnen. Gemeenschappen zullen in grillige en snel wijzigende vormen over de wereld rondzwerven, nu eens hier opduikend, dan weer daar, en niemand zal hun namen kennen, want zij zullen vele namen hebben. Tot welke gemeenschap zul jij dan behoren? Er zijn miljoenen kleuren en vormen. Laat ze met elkaar versmelten in nieuwe woorden!
HOOCHIEKOOCHIE 