italië – HOOCHIEKOOCHIE

OMTRENT SABAUDIA (EN PAOLO SORRENTINO)

amico-di-famiglia_

Opgedragen aan Bernardo Bertolucci en Pier Paolo Pasolini.

Tijdens het kijken naar Paolo Sorrentino’s L’amico di famiglia dacht ik terug aan een verblijf in Sezze en een bezoek aan Sabaudia in de zomer van 1996. Niet alleen omdat ik mijn buik vol heb van mijn geliefde Italië was ik met enige tegenzin naar die film beginnen te kijken. Het afbraakwerk waar Berlusconi mee begonnen is wordt nu door schurken als Matteo Salvini voltooid. De hatelijke Benito Mussolini had nog een zeker gevoel voor schoonheid en poëzie. Zo was hij een bewonderaar van het futurisme van Marinetti (een bewondering die wederzijds was). Bij de machthebbers van vandaag blijft daar weinig van over. Als ik in de toekomst nog naar Italië ga, wat ongetwijfeld zal gebeuren want mijn zoon woont er, zal het met dezelfde weerzin zijn als waarmee ik mij aan L’amico di famiglia overgaf. Daar komt nog bij dat ik een liefde-haatverhouding heb met regisseur Paolo Sorrentino. Ben ik de enige levende ziel die niet van La grande bellezza houdt? Bijna alles aan die film is wat mij betreft fake. De film lijkt wel een Italiaanse versie van Curtis Hansons geestige Wonder Boys, wat evenmin een meesterwerk was maar het personage van Michael Douglas als opgebrande schrijver was wél geloofwaardig. Jep Gambardella (rol van Tony Servillo, een acteur die ik niet mag) daarentegen is van bordkarton. La grande bellezza werd vergeleken met La dolce vita. Laat me niet lachen! Waar is Marcello, waar Anita Ekberg, waar de gracieuze en langoureuze Nico? Sinds ik schoorvoetend heb durven toegeven dat ik niet van De grote schoonheid houd, wil zelfs mijn beste vriendin me niet meer zien.

Maar L’amico di famiglia was anders. Mogelijk is de film even cynisch als ‘La grande bellezza’, met een even onuitstaanbaar hoofdpersonage, de zeventigjarige Geremia De Geremei, een achterbakse en gemene woekeraar, een lelijk en venijnig ventje. Nu echter kwam ik er al gauw achter dat een cynisch hoofdpersonage niet noodzakelijk betekent dat de bedenker ervan een vergelijkbaar mens- en wereldbeeld heeft. Cynisme zou wel eens een methode kunnen zijn om het cynisme van de politiek en de samenleving te lijf te gaan, in dit geval ten tijde van Berlusconi. Zou het mogelijk zijn dat het cynisme van Paolo Sorrentino een aanklacht is tegen gedegenereerd kapitalisme, geldzucht en woeker? Overigens vind je die afkeer van woeker al terug bij Mussolini-bewonderaar en antisemiet Ezra Pound, lees er de Pisaanse Canto’s maar op na. Maakt dat ook van Sorrentino een antisemiet? Zeker heeft die akelige Geremia De Geremei semitische trekken. Hij heeft inderdaad wat van Shakespeare’s Shylock, terwijl je De koopman van Venetië toch moeilijk een racistisch stuk kunt noemen. Hath not a Jew eyes?, et cetera.

Sabaudia_35

Het verhaal is gesitueerd – en de film gedraaid – in en rond Sabaudia, een stadje in het vroegere moerasland Agro Pontino. Dat werd ten tijde van Mussolini drooggelegd, zogezegd om de malariaplaag uit te roeien maar zeker ook om de bevolking te imponeren met grootse bouwwerken in modernistisch-fascistische stijl. Het moeras is inderdaad verdwenen, al wordt in de film nog wel een dikke mug dood geklopt. Dichter en filmregisseur Pasolini toont al in 1974 aan de hand van Sabaudia aan dat het fascisme niet bij machte geweest is om de eeuwenoude schoonheid van Italië kapot te krijgen.[1] De fascisten waren een bende misdadigers die in Italië tijdelijk de macht gegrepen hadden maar geen vat hadden op de cultuur, de esthetiek en de creativiteit van het land. Wat Mussolini en zijn medestanders niet was gelukt zag Pasolini in die dagen wel reeds gebeuren ten gevolge van het snel oprukkende consumentisme.
Mussolini legde het moeras letterlijk droog, Trump en zijn soortgenoten doen het nu op symbolische wijze. Voor Trump staat het moeras voor democratie, goede smaak, cultuur, hoffelijkheid, bereidheid tot dialoog en compromis. Voor volksmenners van nu – ook bij ons, kijk maar eens naar de mannen van N-VA en Vlaams Belang – zijn dat stuk voor stuk verwerpelijke verworvenheden. Zo wordt dan Sorrentino een beetje een profeet: je ontwaart in L’amico di famiglia al het hedendaagse extreemrechtse Italië, opgetrokken op de ruïnes van Berlusconi’s media-imperium.

Ik dacht terug aan die warme dag in juli 1996 toen ik was aangekomen in Sezze, in de provincie Latina en gelegen in de heuvels boven Sabaudia, ongeveer 150 kilometer ten zuiden van Rome. Samen met een twintigtal jongeren uit diverse landen van de Europese Unie verbleef ik daar een week in een dorpsschooltje voor een reeks seminaries over de multiculturele samenleving. Veel details van de lezingen zijn me niet bijgebleven. De sprekers op het seminarie waren stuk voor stuk Italiaanse intellectuelen die uitsluitend Italiaans spraken. De vertaling naar het Frans was zo erbarmelijk dat ik mij inspande om de taal van Dante zelf te verstaan. Het filosofisch, politiek en religieus discours klinkt niet zo heel anders in Italië dan in Frankrijk: er worden dezelfde basisbegrippen gehanteerd. Maar het schrille gezang van de miljoenen cicaden om ons heen maakte ook dat moeilijk. Vaak had ik op de koop toe hoofdpijn van de miserabele wijn uit kartonnen dozen die we ’s avonds bij het smakeloze eten kregen. Het project “Dialogo interculturale e convivenza” werd gesubsidieerd door de Europese Unie. Misschien zat de maffia er ook wel voor iets tussen, dacht ik oneerbiedig. Want waar ging het mooie budget naartoe? Zeker niet naar die giftige wijn. Naar ons ‘hotel’ dan? De hele groep verbleef in de sterk vervallen lagere school Colli di Susi; overnachten moesten we in een klaslokaaltje en voor alle deelnemers samen was er maar één douche en één toilet. Of moesten we aan den lijve ondervinden wat armoede betekende en wilden de organisatoren zo onze compassie doen toenemen?

Wat ik van de lezingen begreep was dat de armen armer worden, de rijken rijker. Ten gevolge van het kapitalisme en de erbarmelijke werk- en levensomstandigheden ontstaan er grote migraties van het zuiden naar het noorden. De vijandschap ten aanzien van vreemdelingen en vluchtelingen neemt toe. Vooral begreep ik dat we meer compassie nodig hebben. Dat waren duidelijke inzichten. Tweeëntwintig jaar later is het alleen maar erger geworden.

pasolini

Er waren die week zoals het betaamt ook vrije momenten. Zo kwam het dat ik op een middag met mijn vrienden Isabelle D. en Hotman H. in een café aan de Strada Lungomara zat. Ik had me verbaasd over de foto’s aan de wand van Bernardo Bertolucci en Stefania Sandrelli, die er ooit te gast waren, en liet nu mijn blik rusten op de vredige Tyrreense zee.
Ik had tevoren met onze gids, mijnheer Mancini, een wandeling in het stadje Sabaudia gemaakt. Mijnheer Mancini was een van de projectleiders. Hij was afkomstig uit Brooklyn maar nu woonachtig in Italië. Zijn vader was destijds uit deze streek vertrokken naar New York en had tijdens de tweede wereldoorlog als Amerikaanse onderdaan en piloot bij het Amerikaanse leger de dorpen rond Sezze mee gebombardeerd. Ondanks of misschien net door deze tragische contradicties was zijn zoon, onze mijnheer Mancini, een beminnelijk man. Hij was tot zijn grote spijt geen familie van de componist Henry Mancini, zei hij terloops op een vrije avond, terwijl we op weg waren naar een ijssalon pal tegenover La Fontana dei Quattro Fiumi van Gian Lorenzo Bernini op Piazza Navona in Rome.
Vanuit mijn antifascistische overtuiging, nog verhevigd door de voordrachten van de Italiaanse filosofen, – vooral het pathos van hun vertogen had aanstekelijk gewerkt – was het voor mij onmogelijk om die fascistisch-modernistische architectuur te appreciëren. Ik vond het allemaal even lelijk en deprimerend. De strakke, harde lijnen deden me aan die verschrikkelijke gebouwen aan de Kunstberg in Brussel denken en uiteraard ook aan de EUR-wijk in Rome. Was dit alles maar moeras gebleven, dacht ik in alle stilte. Sommige gedachten mag je natuurlijk niet uitspreken, maar het is al goed mama, dat is het leven en alleen maar het leven.

L’amico di famiglia veranderde niets aan het negatieve beeld dat ik mij in 1996 van Sabaudio heb gevormd. Toch wil ik er graag nog eens terugkeren en met de heldere blik van Pasolini naar de stad kijken en mijn ogen daarna laten rusten op de Tyrreense zee en mij proberen voor te stellen hoe Bernardo Bertolucci zo lang geleden naar diezelfde zee heeft gekeken.

[1] Now we find ourselves in front of the structure, the shape, the profile of another city bathed in a sort of grey lagoon light, although surrounded by a beautiful Mediterranean maquis. This is Sabaudia. I can’t tell you how much we intellectuals laughed about the architecture of the regime, about cities like Sabaudia. But now, observing this city closely, we feel something totally unexpected. There is nothing unreal or ridiculous about Sabaudia’s architecture. With the passing of the years, this lictorian architectural style has become the meeting point between metaphysical and realistic linked feelings. On the one hand, it evokes metaphysic related feelings in the most genuine European meaning of the word ‘metaphysic’ because it reminds us, for example, of De Chirico’s metaphysical painting. On the other hand, it evokes realistic related feelings because you can see even from a distance that these cities are truly suitable for human beings. One feels that there live regular families, human beings, complete living beings who are fully immersed in their umility.
How did this almost miraculous fact happen? How come that a ridiculous, fascist city suddenly seems to be charming?
We must examine this case a little more closely: there is no doubt that Sabaudia has been created by the regime, but actually there is nothing fascist about this city, apart from some external aspects. Therefore, I say that fascism, the fascist regime, was nothing else than a group of criminals who came to power. It wasn’t able to do anything, neither to affect the Italian reality, nor to scratch its surface. Therefore Sabaudia, although arranged in a rationalistic, aesthetising, academic way, is not rooted in the fascist regime by which it was created, but rather it is rooted in the Italian provincial reality that has been tirannically dominated and never conquered by fascism. In other words, it was the provincial, rustic and paleo-industrial Italian reality that created Sabaudia, and not fascism.
Now, instead, the opposite is the case. The regime is a democratic one, but fascism was unable to obtain both acculturation and homologation that today’s consumer society succeeds in obtaining by destroying the several micro-realities that made up Italian society in the past. This acculturation is actually destroying Italy. Therefore, I can state with absolute certainty that the true fascism consists in the power of today’s consumer society, which is destroying Italy. This happened so fast that we basically did not realise it. Everything happened in the last five, six, seven, ten years. It has been a kind of nightmare, in which we saw Italy around us destroying itself and then disappear.
And now, perhaps awakening from this nightmare and looking around us, we realise that there’s nothing to do.
Pier Paolo Pasolini, 7 februari 1974 (vertaald uit het Italiaans)

Latium_et_Campania

Afbeeldingen: L’ amico di famiglia; Sabaudia; Pasolini; landkaart van Latium

TERUG NAAR VERONA

“Schrik onttrekt de levenssappen aan het bloed.”
Giacomo Casanova

Vreemd is het je duizelig te voelen als je al in bed ligt. Het overkomt me vaker. Daarom hoeft het niet te verbazen dat ik de voorbije nacht in die gesteldheid lag te lezen in ‘Duizelingen’ van W.G. Sebald, alweer een magistraal boek. Mijn duizeligheid en koorts hebben niets te maken met de titel van het werk of de toestand van de verteller. Ik weet niet wat er met me aan de hand is en misschien wil ik het ook niet weten. Het is iets periodieks, zoals maanziekte, en begint met een koortsaanval, hoofdpijn en, na anderhalf uur slaap, overvloedig transpireren. Meestal duurt het een tweetal dagen, ik voel me dan zwak, moe en moet me erg inspannen om te kunnen lezen. Gelukkig ben ik al altijd hersteld van zulke toch enigszins beangstigende aanvallen.

Los daarvan is het werk van Sebald toch ook al duizelingwekkend. Ongeveer elk woord of toch elke zin die erin voorkomt geeft me zin in iets. Lees ik de naam van een Weense straat wil ik daar ook ronddolen of verdwalen; een nummer van een bepaalde tramlijn geeft me goesting om in die tram te zitten; ik wil opnieuw naar Venetië, niet zozeer uit nostalgie, bijvoorbeeld naar de hotels waar ik ooit verbleef, maar naar de plaatsen en vervoermiddelen die Sebald vermeldt, zoals een bar aan de Riva degli Schiavoni, of een boot die voorbij het eiland vaart waar de lijken worden verbrand, “een doodstil betonnen gebouw onder een rookpluim”, en later wil ik er de volledige memoires van Casanova herlezen, niet alleen het deel over zijn ontsnapping uit de Piombi*.

1977-munchen 001.jpg

Soms komt er wel nostalgie naar boven. Als Sebald (of de verteller) zijn treinreis van Wenen naar Venetië beschrijft, meer hallucinatie dan waarneming, denk ik zelf terug aan een nacht op de trein van München naar Verona (op weg naar Rome via Pisa en San Giuliano). Veel details herinner ik er mij niet van, alleen dat het in juli 1977 was. Ook zie ik meteen de groene kaft van Aeschylus’ ‘Tragediën” voor me, waarin ik die nacht heb zitten lezen. Wacht, ik ga het boek even zoeken. Ik zie nu dat ik veel onderlijnd heb in ‘Prometheus geboeid’. Zoals

“Want in de tirannie zit deze ziektekiem
Dat zij zelfs in haar vrienden geen vertrouwen stelt.”

aeschylus 001.jpg

Nu herinner ik me eveneens dat Aeschylus in mijn rugzak zat omdat ik in die periode Shelleys ‘Prometheus Unbound’ aan het bestuderen was. Soms dommelde ik in en droomde van de mooie Antwerpse meisjes, waarbij het geschommel van de trein nogal wat lustgevoelens bij me opwekte. Eens de zon was opgekomen, omstreeks halfzes, zag ik voor het eerst het betoverende landschap van Noord-Italië; de wild stromende Adige liet mijn aandacht niet meer los tot de trein het station van Verona binnenreed. Het was nog vroeg toen ik mijn intrek nam in hotel Aurora. In die tijd reserveerde ik nog geen kamers maar ging op goed geluk op zoek naar een betaalbaar verblijf. Dit hotel, of misschien was het een albergo, trok me meteen aan omdat het dezelfde naam had als het filosofisch tijdschrift waar ik in die dagen voor werkte. Omdat de kamer nog niet vrij was maakte ik een wandeling naar het Palazzo Giusti, met de bijzonder mooie tuin in late renaissancestijl. Ik vermoed dat ik over de tuin gelezen had bij Goethe of het kan ook bij Nabokov geweest zijn (in wiens labyrint ik in die jaren opgesloten zat).

1977-verona 001.jpg

1977-verona2 001 (2).jpg

Het vreemde is dat ik bijna niets bewaard heb van dat verblijf in Verona en er ook niets over heb geschreven. Het enige** wat ik nog bezit is een stadsplan en toegangsbiljetten – van mij en mijn levensgezellin, met wie ik deze, en tientallen andere reizen maakte – voor de Giardino Giusti, identiek dezelfde als de kopie ervan in het boek van Sebald. Alleen de nummers verschillen – en alleen daaruit zou je kunnen afleiden dat ik er eerder geweest ben dan de Duitse auteur (of de verteller van het verhaal). En zo kom ik vanuit een nostalgische dagdroom toch weer bij de zinnen van de schrijver uit, die me zo’n zin geven in alles. En zo stel ik vast dat je nooit uit het labyrint ontsnapt, hoeveel je ook aan de Minotaurus offert, hoezeer ook Ariadne je genegen is.

*Deel vier van de uitstekende Nederlandse vertaling door Theo Kars.

** Alleen deze wat infantiele notitie, geschreven tijdens of na een bezoek aan Sant’Anastasia: “Marmer dat nog tot leven komt… Het is warm, de huizen schitteren, trillen als klinkers. Het volk is moe en lacht en hoest. In Sant’Anastasia gaat het bidden door, je hoort de echo van een oudere tijd, bijna zoals die van het water in de Adige. Maar in tegenstelling tot dat kalmerend geruis heeft het bidden een macabere klank. Niet eens de klank van wapengekletter, en zeker niet van stroomversnelling of waterval. Is het niet de klank van mensen die sterven gaan?”

EEN ONTGOOCHELING IN FERRARA

corso ercole

Het valt me moeilijk de woorden en beelden uit Italië meegebracht en onvrijwillig aan de chaos van het onbewuste toevertrouwd er weer aan te ontrukken. Zal ik zonder kompas vertrekken, blindelings, niet wetend waarheen? Zoals toen ik in Ferrara op de fiets van het gelijknamige hotel stapte en me richting Po begaf. Al snel verliet ik de niet echt uitgestrekte stad. Eens door de Porto degli Angeli en voorbij het Parco Urbani Giorgio Bassani reed ik door een geheel vlak landschap; ik snoof de geur van mest op en boven mij dreigden donkere wolken, een loodzware lucht. Ik reed daar in mijn zomerhemdje, wellicht naar de Po, maar dat was helemaal niet zeker. Het kon niet ver zijn, ik voelde de nabijheid van het rivierwater, maar mijn blik, nee, al mijn zintuigen werden vertroebeld, door boeken die ik ooit had gelezen, van Cesare Pavese, van Giorgio Bassani, en door films die ik had gezien, vooral Riso Amaro van Giuseppe De Santis. Wat ik zag, want soms zag ik wel iets, was helemaal anders dan in die sensuele zwartwit film (met een zeer verleidelijke Anna Magnani). Het had geregend, de aarde had een sterke geur, van aardappelen, insecten, maïs, en vooral die van mest, die alles doordrong. Ook aan de opstandige boeren uit Novecento moest ik denken, vooral aan Olmo. Die film speelt zich in net zulk landschap af. Het lijkt wel of Olmo uit zulke grond is ontstaan.

Ik fietste over kleine paadjes, langs zijrivieren en kanalen. Meer en meer kreeg ik de indruk dat ik me van de Po verwijderde, het echte doel van mijn fietstocht. Een grote droefheid overviel me, omdat ik mijn weg niet kon vinden en ik werd bang, omdat ik misschien verloren zou rijden als ik zou terugkeren naar Ferrara. Wist ik nog welke paden ik was ingeslagen? Maar gelukkig had het geregend. Als Klein Duimpje volgde ik in het vochtige zand het spoor dat ik eerder had getrokken. Na enige tijd bereikte ik weer de oude stadswal van de stad en enkele minuten later reed ik over de mooiste straat van de wereld, de Corso Ercole I D‘Este, daar waar geen auto’s rijden, alleen maar fietsers. In mijn dagdromerij passeerde ik Micol en Alberto, die net buiten kwamen uit de villa van de Finzi-Contini’s. De zon was opnieuw gaan schijnen. Wat later zat ik met Laura in de schaduw van de tiran Savonarola ‘Salama da sugo’ te eten en een Vino di Bosco te drinken. Mijn teleurstelling en paniek waren al verzonken in de chaos van mijn existentie, een bron die zo moeilijk kan worden aangeboord.

Foto: Corso Ercole I D’Este, Martin Pulaski

DROMEN VAN DE TUIN VAN DE FINZI-CONTINI

Over reizen had ik het, onder meer. Over vluchten, verdwijnen. Ook nu, nadat ik een lange blik heb geworpen op het zinken dak en de blauwe hemel daarboven, denk ik aan reizen in het verschiet. Over minder dan een maand vertrek ik naar Berlijn. Ik houd van Berlijn. Ik denk dat die stad mij het dierbaarst is, nog dierbaarder dan New York, the city that never sleeps. Een rationele verklaring voor die aantrekkingskracht kan ik niet geven. Het is gewoon zo. Op de avond van 15 juli begeef ik mij naar een hotel in de buurt van de Oranienburgerstrasse om er mij in een soort van wellicht aangename eenzaamheid onder te dompelen. Ik zal alleen zijn, een week lang. Maar Berlijn trekt eenzame mensen aan en op die manier zal ik niet echt alleen zijn. En als ik me toch soms alleen zal voelen zal ik mij tot de engelen richten, op het bestaan waarvan Wim Wenders ons lang geleden heeft gewezen in Der Engel Über Berlin. Als ik verdwaal, wat heel goed mogelijk is, zullen zij me de weg wijzen. Het enige spijtige aan die zaak is dat het mannelijke engelen zijn. Ach, als het lot mij gunstig gezind is kruisen misschien wel enkele vrouwelijke engelen mijn pad. Of het kan ook zijn dat ze helemaal geen geslacht hebben, want ik vermoed dat de strijd nog altijd niet beslecht is.
Ik weet nog niet wat ik in Berlijn ga doen. Samen met Laura heb ik er alles al bezocht. Alles? Nee, dat is niet mogelijk. Streunerin, een Berlijnse, schreef me dat zoals elke mens elke stad op zijn minst twee gezichten heeft. Laten we er dan maar van uitgaan dat ik een tweede, derde, of vierde gezicht ga zoeken. Dat ik het aandachtig ga observeren. Mag ik hopen dat ook dat gezicht mij zal bevallen en inspireren?

In augustus maken we – dit keer samen – een nostalgische en literaire reis naar Noord-Italië. Eerst naar Triëste, de stad van Italo Svevo en waar diens vriend James Joyce een groot deel van Ulysses schreef. Vlakbij ligt het dorp Duino waar Rainer Maria Rilke in 1911 en 1912 logeerde bij de gravin Marie von Thurn und Taxis. Je kunt er in de omgeving, heb ik gelezen in Triëste autrement, een Rilke-wandeling maken langs het traject waar Rilke wandelde en nadacht over zijn meesterwerk, De Duineser Elegien. Tegenwoordig is Triëste de stad van Claudio Magris, de onvolprezen schrijven van onder meer Donau.

Van Triëste reizen we naar Ferrara, niet al te ver van Bologna. Ferrara is de stad van de Estes-familie, die ervoor zorgde dat het een van de allereerste renaissancesteden van Italië werd. Petrarca verbleef aan hun hof. Overigens zag ik enkele jaren geleden een mooie tentoonstelling over de Estes, in het Paleis voor Schone Kunsten hier in Brussel (Een bijzondere renaissance. Het hof van de Estes in Ferrara.) Ferrara is voor mij evenwel in de eerste plaats de stad van de meesterlijke schrijver en uitgever Giorgio Bassani. Zijn Ferrara-romans zijn in het Nederlands vertaald en uitgegeven in één deel. Het hoogtepunt is De tuin van de Finzi-Contini, een meeslepende roman over een rijke Joodse familie. Daar maakte Vittorio De Sica dan weer een meer dan behoorlijke film van met de de nu wat vergeten Dominique Sanda, een van de vamps van de jaren ’70. Hoewel die tuin van de Finzi-Contini verzonnen is ga ik hem in Ferrara toch bezoeken. Ik ben er zeker van dat ik hem zal vinden. En heel zeker zal ik eveneens het graf van Giorgio Bassani vinden.
Om onze reis af te sluiten gaan we drie dagen naar Venetië, de stad waar Laura ooit in een woeduitbarsting in mijn duim beet. Dat is dan het nostalgische deel van de trip. Venetië is voor mij minder een stad van schrijvers dan van filmregisseurs, hoewel Henry James er heeft gewoond en The Comfort Of Strangers van Ian McEwan zich er afspeelt. Venetië associeer ik heel sterk met Don’t Look Now van Nicholas Roeg, een film die al even luguber is als het boek van McEwan. Maar wel mooi. Met Julie Christie en Donald Sutherland. Bijna even mooi is natuurlijk Dood in Venetië van Luchino Visconti, maar uiteraard is dat gebaseerd op een klassiek verhaal van Thomas Mann.

Tot het zover is probeer ik niet de dagen te tellen. Elke dag geteld is een dag verloren. Je moet vind ik de dagen niet tellen maar ze leven. Anders heeft het leven geen zin.

PRETTY FRAULEIN – EEN GEDICHT IN PROZA

Opgedragen aan Townes Van Zandt

Het begon allemaal moeilijk. Je moest bewijzen dat je de woorden bezat. Ideeën reikten in de tijd tot voor Socrates. Boeddha’s volgelingen reden op hun rode motorfietsen naar Italië, tot helemaal in Rome, bezochten daar Caracalla’s baden, en Cinecittà in een vuile buitenwijk. Het hart van Percy Shelley rustte voor eeuwig in een boek van zand en zaad, lag begraven onder een maansteen in de Pisaanse heuvels, waarop je de liefde bedreef voor de mooie ogen van de soldaten. Pretty Fraulein!

Oog in oog met de vijand van het verdriet viel eenvoud over je land, hand en woordenschat. ‘Van een blik tot een moord’, (Zwart Beertje), kon hier nu in, net zo goed als ‘On the road (again)’, je Plechtige Communie en de hele mikmak van je uiteengespatte, verspilde leven.

Dat je er toch nog iets schoons van maakt! Dat je hogerop geraakt. Tussen zwervers, protestanten, goochelaars en beambten. Tussen komedianten die aangenaam je tijd verdrijven. En al het zachte dat er is zul je nog geduldig tot je nemen. Tot de laatste dag komt, tot de eindeloze en verblindend parelende nacht.