TWEEDE BRIEF AAN EEN VERRE VRIENDIN

[Nachten aan de Kant 34. Juni 1979]

Lieve vriendin,

Nu ik toch de moed en energie heb gehad om je te schrijven ga ik er nog even mee door. Nu hoop ik maar dat je mij niet te opdringerig vindt, met die overvloed aan woorden zo opeens. Ik had het erover dat mijn brieven van weleer niet altijd even verheven waren, dat ik net zo goed over alledaagse dingen schreef. “Almaar iets verstandigs geeft hoofdpijn”, schreef Mozart al in een brief aan zijn nichtje Maria Anna Thekla [1]. Nu zijn zowel de gebeurtenissen in de grote wereld als de banale voorvallen van alledag uit mijn mededelingen verdwenen. Niet alleen uit de paragrafen in die vorige brief aan jou, maar uit ongeveer alles wat ik schrijf. Ik vraag me af hoe dat komt. Want nu ik er even bij stilsta besef ik dat de realiteit toch nog in velerlei vormen bij me naar binnen blijft stromen: ik lees kranten en tijdschriften, ik zie films, af en toe is er bij vrienden een televisieavond, ik ga naar de bibliotheek, en ik praat veel met vrienden. Mogelijk gaan die gesprekken, meestal op café, te weinig over wat de wereld vandaag beweegt, over feiten en feitjes, mogelijk houd ik me te weinig bezig met wat small talk wordt genoemd. Overigens heb ik daar nooit aanleg voor gehad. Ongetwijfeld heeft de tijd – twaalf jaar – dat ik in een internaat zat opgesloten daarin een rol gespeeld. Je kent zeker het verhaal van mijn vier jaar ‘gevangenschap in het Rekemse bos’, die uiterst traumatische ervaring die me nog steeds de adem kan benemen.

Je weet dat ik meer een luisteraar ben dan een prater. Dat is zeker zo in een grotere groep maar ook in de vriendenkring. De gesproken taal stelt mij altijd weer op de proef. Vaak liggen de woorden op mijn tong, ik kan hun vertrouwde smaak haast proeven, maar mijn stembanden weigeren te gaan trillen. Pas veel later, als ik weer thuis ben en er niets meer aan heb, vind ik de juiste uitdrukkingen. Dronkenschap kan soms een bevrijding zijn; bepaalde remmingen vallen dan weg, het spreken gaat opeens vlotter. Ik vertel je niets nieuws. Hoewel er tijdens de dronkenschap een zekere luciditeit blijft bestaan wordt de horizon er toch door vernauwd, en vaak herinner je je achteraf nog maar zo weinig van het gesprek, hoe waardevol het ook mag geweest zijn. Het is een spreken zonder schaduw, zonder scherptediepte, zonder perspectief.

Onze goede vriend Paul Rigaumont, met wie ik nu elke dag samenwerk bij Aurora, liet me werk zien van een uitzonderlijk schilder, Vladimir Velikovic, geboren in 1936 in Joegoslavië. Ik las dat hij net als de schilder die ik het meest bewonder, Francis Bacon, gebruik maakt van fotografie, film en televisie. In foto’s is de bewegende realiteit tot stilstand gekomen. In film komen mensen en voorwerpen – en de natuur – in beweging. Het fotografisch onderzoek naar beweging van Eadweard Muybridge heeft een beslissende invloed gehad op zowel Velikovic als Francis Bacon. Je bent vertrouwd met zijn immens werk Animal Locomotion: an Electro-Photographic Investigation of Connective Phases of Animal Movements. Thema’s die bij Velikovic vaak voorkomen: de vogelverschrikker, de hond, de vogels, de ratten (meervoud), de doos. Volgens Velikovic is het hem niet om freudiaanse symboliek te doen. De ratten bijvoorbeeld overleven alles, zij zijn de laatste acteurs in het ultieme spel. Het fin de partie van Hamm, Clov, Nagg en Nell. Velikovic: “Wanneer ik honden schilder, maak ik zelfportretten. Maar de rat is voor mij de andere.” Je zou bijgevolg kunnen zeggen: de hel dat zijn de ratten. Hoe existentialistisch allemaal! Zou ik niet eens een essay over die Velikovic schrijven? Achteraf beschouwd vind ik mijn stuk Het wereldbeeld van Francis Bacon niet zo geslaagd: het is te subjectief, het gaat meer over mezelf dan over de twee Francis Bacons. Voor Velikovic zou ik me concentreren op het werk, zonder al te veel uit het eigen leven gegrepen associaties. Ik wil de beelden aan het woord laten.

Lieve vriendin, vorige nacht brak hier een hevig onweer los. Ik zal nog niet helemaal wakker geweest zijn toen ik dacht dat het echte eindspel was begonnen, de ultieme alles vernietigende oorlog. Eens helemaal wakker voelde ik een verlammende angst, die ik maar moeilijk van me af kon schudden. Was het een voorgevoel? Want met zoveel nucleaire wapens in de wereld zal het er ooit toch wel eens van komen. De kans is groot dat wij dat nog zullen meemaken. Gelukkig vatte ik al gauw weer de slaap en begon te dromen. Ik moest een voordracht geven over mijn tekst Stasis. Wat betekende die tekst, wat bedoelde ik ermee, wie zag ik als mijn lezers? Ik zat daar erg verveeld mee, daar ik er geen flauw benul van had wat ik zou moeten vertellen. Bovendien had ik nog maar weinig tijd om me erop voor te bereiden. Een secretaresse met een vlinderbrilletje op zei me dat de bijeenkomst in Londen zou plaatsvinden. Senga en ik zouden er 16 dagen moeten blijven, wat ons 140.000 frank zou kosten. Dat konden wij natuurlijk niet betalen. Daar vinden jullie wel iets op, zei de secretaresse, Londen biedt veel mogelijkheden. Je zou er kunnen optreden, je hoeft maar drie akkoorden te kennen en zangtalent is ook al niet vereist. Mevrouw zou topless kunnen performen, succes verzekerd. Ik kreeg dorst van het idee. De secretaresse, nu zonder bril en voor de rest alleen nog maar schoenen aan, reikte me een fles Spa Reine aan. Rechtstreeks van de Koninginnebron, zei ze. Of heb je liever Barisart? Het is al goed, zei ik. Op het etiket las ik: David Bowie is dood. De laatste jaren leidde de Londense zanger een teruggetrokken bestaan. Een slepende ziekte is de starman fataal geworden. Omringd door een kleine schare vrienden is hij vredig ingeslapen. Ik was ontzet. Een van mijn laatste helden, dood! Ik bevond me nu alleen in een slecht verlichte kamer. (Ik gebruik het woord ‘nu’ maar eigenlijk is er geen tijdsverloop in een droom. Of toch wel?) Er was niemand om me te troosten, om me te zeggen dat het niets was, een boze droom, niet meer dan dat. Ik besefte dat David Bowie overleed op de dag dat mijn voordracht in Londen was gepland.
Je begrijpt hoe blij ik was toen ik ontwaakte en besefte dat David Bowie daar in Berlijn bij de muur volop van het leven aan het genieten was en samen met Brian Eno onvergetelijke songs aan het opnemen was.

Het zij zo en het ga je goed!

[1] W.A. Mozart, Brieven; gekozen, ingeleid en becommentarieerd door Wolfgang Hildesheimer. Vertaling: R.R. Somann en H.W. Schwab

NACHTEN AAN DE KANT 15 : IN HET PANNENHUIS

1980leoflortequila

De opening van Termen, de tentoonstelling van Leo Steculorum in het Pannenhuis, was een succes. Over Leo’s werk kan van mening worden verschild, maar over de sfeer en vooral het plezier dat we hadden, is dat moeilijker. De meeste van de vrienden die er waren leken, achteraf en nuchter beschouwd, op grote ernstig spelende kinderen. Het gebeurt nu wel vaker dat ik me in het café van Toulouse en Greta feestelijk begin te voelen. Het is een plek waar je elkaar ontmoet om te praten en te discussiëren, om van mening te verschillen. Om te zwijgen, te lezen. En om te drinken: dat is waar kunstenaars, dichters en schrijvers misschien nog het beste in zijn. Jazeker, wij excelleren in dronkenschap en euforie, mijnheer de minister, en soms in wanhoop.
Voor ik in de mist verdwaalde praatte ik met Paul Rigaumont over schilderen en kritiek. Het komt erop aan zelfvertrouwen te hebben, en door te gaan met het werk, zei Paul. Kunstkritiek leek ons eerder overbodig en in ieder geval voor wie zich ermee inlaat een hachelijke onderneming. We hadden het over Elias Canetti, die daar in Macht en Massa gevat over schrijft:
“’Een slecht boek’, zegt iemand, of ‘een slecht portret’, en hij neemt een air aan alsof hij iets ter zake kundigs zegt. In ieder geval verraadt zijn gezicht daarbij dat hij het graag zegt. Want de vorm van de uitlating is bedrieglijk, en ze gaat zeer spoedig in een persoonlijke over. ‘Een slecht dichter’ of ‘een slecht schilder’ wordt al gauw gezegd, en het klinkt alsof men zegt ‘een slecht mens’. Overal heeft men de gelegenheid bekenden, onbekenden en zichzelf bij dit proces van veroordelen te betrappen. Het plezier in negatieve beoordeling is altijd onmiskenbaar. Het is een hard en wreed plezier, dat zich door niets laat afschrikken.”
Ik denk dat ik nog veel van Kafka zou kunnen leren, zei ik. (Onze gesprekken verliepen vaak associatief. Elias Canetti heeft namelijk in Het andere proces over de brieven van Franz Kafka aan Felice Bauer geschreven.) Maar ik durf hem nu niet te lezen, ging ik verder, zeker zijn dagboeken en brieven niet. Veel te gevaarlijk. Waarom niet, vroeg Paul. Omdat hij me te zeer zou beïnvloeden. Je weet toch hoe ik ben? Daar moet je niet bang voor zijn, zei hij. Dat is bijgeloof. Je hebt je eigen stem.

Dominique was net terug uit Moskou. Daar was het pas koud, -45 graden. Hij heeft op straat mensen gezien van wie de neus afgevroren was. Dat kan niet, zei ik. Toch wel, zei Dominique. In Moskou is dat niet zo uitzonderlijk. Eerlijk gezegd kreeg ik het koud van naar hem te luisteren en ging daarom bij Greta nog een glas bier bestellen. Een van de voordelen van het Pannenhuis was dat je daar pas je rekening moest betalen als je er geld voor had. Meestal deed ik dat meteen nadat ik mijn uitkering getrokken had. Een dag of zo later was het daarvoor alweer te laat.

francis bacon 2

Ondanks zijn verlegenheid en zijn afkeer van vernissages is Giuseppe ook even komen kijken. Veel drukte om niets, leek hij te denken, maar als hij dat al deed zei hij er alvast niets over. Wel over Francis Bacon. Ik had hem een paar dagen tevoren voorbereidend werk voor een stuk over die schilder laten lezen. Dat heb ik geschreven toen ik nog in Sint-Joost woonde, in een periode dat ik ongeveer twee, drie uur per nacht sliep. Overdag werkte ik in een boekwinkel. Je stond op het punt waanzinnig te worden, denk ik, zei Giuseppe. Dat is zo, wat een paranoia was dat, zei ik. Daarom heb ik je die dingen laten lezen. Zo zie je dat wat ik nu schrijf lang zo gek niet meer is. Ik noem het studies voor een portret van Francis Bacon. Eigenlijk ging het tegelijk over de filosoof Francis Bacon. De Lord Chancellor, aan wie door sommigen het werk van Shakespeare wordt toegeschreven, vroeg Giuseppe. Precies, zei ik. Weet je hoe hij aan zijn eind kwam? Hij liep een longontsteking op toen hij een bevroren kip aan het bestuderen was. Kennelijk hadden nogal wat bacteriën het invriezen overleefd. Giuseppe lachte. Gooi dat voorbereidend werk van je maar in de vuilbak, zodat geen mens het te zien krijgt, zei hij. Ik kan niets weggooien, helemaal niets, zei ik. En zeker niet mijn beschrijving van de Stront-Man van Onan op het Drieluik van 1973. Het is allemaal even overdreven, vergezocht, nodeloos ingewikkeld en vooral bombastisch. Daar heb je gelijk in. Ik had slaap nodig, rust, rust, rust. Ik las wel enkel schitterende vondsten, zei Giuseppe. Ik herinner mij er nu twee, vervolgde hij: “De onschuldige grijns van Calabazas”, en “Een zevental schakeringen van amarant”. Haal de evenwichtige en bruikbare zinnen of paragrafen eruit en gooi de rest weg, zei Giuseppe. Nee, wie weet dat ik er later nog iets mee kan doen, zei ik. Later, later, er is alleen maar nu, zei hij, en met die woorden muisde hij er tussenuit. Er tussenuit muizen, dacht ik, dat moet ik onthouden.

Met Renée Strubbe had ik het over Proust lezen. Wat een ernstige gesprekken op zo’n feest, stel ik nu vast. Ik vertelde haar dat ik mij van de vroege ochtend tot de late avond niet meer inlaat met literatuur. Het zijn niets dan leugens, zei ik. Je overdrijft, Martin, zei Renée. Ja, dat komt door de drank, zei ik. Zodra de avond valt, ging ik verder, laat ik mij de letterkundige leugens weer welgevallen. Zeker als ik Proust lees voel ik nog een zeker welbehagen. Maar het gebeurt wel eens dat ik ’s avonds te uitgeput ben om nog te lezen. Dan leest Senga voor en dat doet ze zo goed. Vandaar dat welbehagen, zei Renée. Senga heeft een mooie stem, zei ze. Mijn nachtvoorlezeres, zei ik. Ik begin hoe langer hoe meer te geloven dat het lot onherroepelijk is, zei Renée. Enkele jaren geleden had ik me onmogelijk kunnen indenken dat ik ooit fatalist zou worden, nu vraag ik me af of ik dat al niet een hele tijd ben. Ik leg me neer bij de onvermijdelijke gang van zaken in de wereld, zei ze. Terwijl ze die woorden uitsprak lachte ze alsof ze iets heel grappigs vertelde. Je moet je daar tegen verzetten, zei ik. We zijn vrije mensen, en zelfs als we het niet zijn moeten we doen alsof we het zijn. Dat is listig, zegt Renée. Misschien wel, zei ik. Kom laten we nog iets bestellen.

Toen het termenfeestje in het Pannenhuis op zijn einde liep zijn Senga en ik met Leo Steculorum en Wout Vercammen kip met frieten gaan eten in het Kiekenkot. Het was mijn eerste kennismaking met Wout. We waren allemaal dronken maar ik was nog helder genoeg om vast te kunnen stellen hoe negatief en verbitterd hij was. Niets of niemand vond genade in zijn ogen. Hij leek mij de verpersoonlijking van het absolute nihilisme. Zijn woordenstroom, een aaneenschakeling van vervloekingen en verwensingen, liep echter over een bedding van gevoeligheid en kwetsbaarheid. Je ziet die bodem in zijn blik, ook als hij opeens iets vrolijks zegt, of diergeluiden maakt. Gaandeweg heb ik Wout leren kennen als een heel lieve man. Het is mede dank zij hem dat ik samen met Max Borka een programma ben gaan maken bij Radio Centraal, nu zevenendertig jaar geleden.

♣

Afbeeldingen: Francis Bacon alias Baco van Verulam; Leo Steculorum en Flora Van Tendeloo circa 1980.

DE LAATSTE TANGO VAN BERNARDO BERTOLUCCI

Zowat iedereen in de geschreven pers die het over de dood van de geniale filmregisseur Bernardo Bertolucci heeft, heeft het over boter. Weerzinwekkend vind ik een dergelijke herleiding tot het ridicule nog altijd. Dat herleiden tot iets banaals is niets nieuws maar het wordt wel erger met de dag. Elvis was in de ogen van de media bij zijn dood al een vette sandwich maar er werd toch ook nog naar zijn songs geluisterd. Ik heb niet de indruk dat degenen die nu over Bertolucci schrijven ooit een film van hem hebben gezien.
De regisseur is uiteraard veel meer dan Last Tango In Paris, al is die film zijn meesterwerk. Hij toont ten tijde van de zogeheten seksuele revolutie een man in al zijn zwakheid, vol van twijfels maar ook van machismo en in diepe eenzaamheid ten prooi aan gevoelens van uitzichtloze wanhoop. Als er geen liefde overblijft, lijkt seksualiteit net als in de schilderijen van Francis Bacon niet veel meer dan brutaal geweld en grensoverschrijding. Dat alleen nog maar voor de inhoud. Maar Last Tango In Paris is zo veel meer dan inhoud. Alleen al het kleurenpalet, ook enigszins schatplichtig aan Bacon, is een verrukking voor het oog. De kleuren accentueren bijna op een perfecte manier de gevoelens en emoties van de tragische personages, ogenschijnlijk niet veel meer dan toevallige passanten, als in een gedicht van Charles Baudelaire. Die kleuren zijn ook een ode aan de stad Parijs. De hele film is een ode aan de lichtstad, haar cultuur, haar architectuur, haar filmgeschiedenis, haar poëzie.
Er is ook de mise-en-abyme, het thema van de film in de film. Jean-Pierre Léaud, dubbelganger van François Truffaut, in de rol van filmregisseur. Met een nogal vrolijke scène: een huwelijksverklaring bij een sluis aan Canal St.-Martin – met een allusie op weer een ander meesterwerk, L’Atalante van Jean Vigo.
Er is ook het altijd weer boeiende thema van de dubbelganger, dat Bertolucci zo nauw aan het hart lag [1]. Ik denk nu vooral aan Marcello, de minnaar van Pauls overleden vrouw. Hij is niet meer dan een imitatie van Paul, in alles hetzelfde behalve in zijn ziel, in zijn tragiek.
Boven alles is er ook de zelfmoord van Rosa (“a fake Ophelia”), de moord van Jeanne (“C’est un fou… Je ne sais pas qui c’est… Je ne connais pas son nom…”) en dood van Paul (“Our children will remember”). Het toeval van een ontmoeting is noodlot geworden.

Dat zijn slechts enkele aspecten van die ene film. Er zijn er nog zoveel meer films van Bernardo Bertolucci om te koesteren, te doorgronden, ja, om ooit samen met al het mooiste van onze beschaving mee te nemen naar een ander sterrenstelsel.

[1] Een van Bertolucci’s eerste films, Partner (1968) was al gebaseerd op Dostojewski’s roman De dubbelganger. In La strategio del ragno (1970), naar een verhaal van Jorge Luis Borges, zijn de verrader en de held één en dezelfde persoon.
In Last Tango In Paris is de dubbelganger een metafoor voor gespletenheid, innerlijke verscheurdheid, voor identiteitsverlies. En mogelijk zelfs voor de dood: de dag dat je je dubbelganger ontmoet weet je dat je gaat sterven.

HERHALING IS GOED

Gisteren vierden we de verjaardag van Francis Bacon, onverschrokken ontdekkingsreiziger. Deze korte overweging is voor hem.

Het leven is herhaling. Het komt erop aan van die herhaling iets spannends te maken. Er elke dag iets uit weg te nemen, of er iets aan toe te voegen. Elke dag hetzelfde gedicht, dezelfde litanie, hetzelfde refrein. Maar toch anders. Je wijzigt één of meer details. Soms kan een letter al volstaan. Of iets morsigs mag ook. Opeens is er een vlek op het perfecte schilderij. Ik denk nu aan Francis Bacon. Na een lange en uitputtende strijd met/tegen verf, doek, rommel, zenuwen, concentratiestoornissen, duizelingen, herinneringen, religie, familiegeschiedenis, obsessies, is het werk af, is het in zekere zin perfect. Het beeld van Francis Bacon heeft op dat ogenblik, nu, “the illusion of a Greek necessity”, om het met de woorden van Sylvia Plath te zeggen. Maar dan voegt de schilder er nog gauw een vlek aan toe. Die vlek aanbrengen is ook herhaling, maar dan een soort van ondermijnende, subversieve omkering ervan.

Herhaling is goed. Ritueel. Mantra. Ziekte en het verzet tegen de ziekte. Genezing. De stroom die hetzelfde is en toch anders. De weg naar omhoog en de weg naar omlaag.

De herhaling is niet saai. Het is niet de sleur van het koffie zetten of het bed opmaken, van je nagels knippen. Maar waarom zou je je nagels niet knippen zoals je een gedicht schrijft of de liefde bedrijft? Waarom niet je boterham eten zoals je vroeger deed met wat je dacht dat het lichaam van Christus was?

Elke dag is een geschenk dat je toestaat je leven te herhalen. Herhalen is een job en een gave, een vloek en een kunst. Een gunst die je niet kan afdwingen.

Maar duidelijk is het hoegenaamd niet wat ik hiermee wil zeggen. De woorden die me worden aangereikt zijn aan mijn leven vreemd. Ze ademen niet zoals mijn eigen wat piepende adem. Ze zijn op een heel andere manier moe dan ik. Herhaling is dan gewoon het woord ‘herhaling’, weinig meer dan een abstractie. Terwijl mijn herhaling menigvuldigheden omvat, terwijl mijn herhaling van elke minuut die ik heb geleefd, liefgehad en geleden is doortrokken. Mijn herhaling is een steen met zwarte, grijze en gouden aders. Kijk maar eens goed.

Afbeeldingen: Francis Bacon, Three Studies of Isabel Rawsthorne (1966); Portrait of Henrietta Moraes (1963); Three Studies for George Dyer (1967).

HET WERELDBEELD VAN FRANCIS BACON (in 2013)

Het heeft even geduurd maar nu neem ik de draad weer op van mijn ‘toevallige’ genealogie. Hoewel invloeden en bewondering toch bijna altijd op zijn minst zijdelings, terloops, naar boven komen.

Toevallig, want ik begin inderdaad te vermoeden dat wat mij op ‘geestelijk’ gebied altijd al heeft aangesproken het gevolg is van toevallige omstandigheden en situaties. Net zoals je toevallig mensen ontmoet met wie je het goed kunt vinden, kom je soms oog in oog te staan met kunstwerken die je ontroeren, of boeken die je naar binnen zuigen in hun wereld, of muziek die je voorbij de regenboog brengt.
Zo bezocht ik op een zonnige dag in 1973 het nog jonge Europalia, toen aan Groot-Brittannië gewijd. Daar trof ik niet alleen werk aan van de reus William Blake, met wiens mystieke gedichten ik al enigszins vertrouwd was en van David Hockney, die ik kende dankzij de documentaire ‘A Bigger Splash’, maar ook van Francis Bacon van wie ik nooit eerder had gehoord. Ik weet niet meer welk werk van Bacon het was dat mij zo van mijn stuk bracht, maar ik herinner me wel nog heel goed dat ik flink door elkaar geschud werd. Sinds die dag kijk ik op een andere manier naar kunst, heb ik er een andere band mee, en ben ik zelf ook anders. Sinds die dag ben ik verslaafd aan Bacon.

In 1977 verscheen in het filosofisch tijdschrift Aurora mijn semi-autobiografische tekst ‘Het wereldbeeld van Francis Bacon’. Die was het product van drie jaar opzoekingen, onder meer in de Albertina, maar ook op andere plaatsen. Op den duur was ik zo ondergedompeld in de geest van Bacons werk dat ik er bijna overal sporen van aantrof. In mijn archiefkast staan nog meerdere cahiers vol aantekeningen ter voorbereiding van het experimentele ‘verhaal’*. Ik durf er nauwelijks in lezen: bijna uit alles, behalve de citaten, wordt duidelijk dat ik op de rand van de waanzin balanceerde.
Ik denk dat het om die reden is – angst voor waanzin en afgrond – dat ik deze nieuwe tekst, hoe realistisch ik ook probeer te zijn, niet naar behoren geschreven krijg. Het moet, maar ik kan niet, het is een onmogelijke opdracht.
Het vreemde is dat ik zulke angsten helemaal niet heb als ik reproducties bekijk – ik heb enkele mooie monografieën en een voortreffelijke catalogus uitgegeven in 1996 door Centre Georges Pompidou – of als ik zijn werken in musea/tentoonstellingen aantref. Integendeel: de figuren op zijn doeken zijn me al zo vertrouwd dat ik ze haast als familieleden ben gaan beschouwen. Bijna, maar nog niet helemaal, ken ik er elk trekje van.

Ik hoop dat deze schaarse woorden voorlopig volstaan als uitdrukking van mijn onvoorwaardelijke bewondering voor deze ongeëvenaarde kunstenaar. Voor mijn liefde voor zijn kunst en zijn techniek, zijn vaardigheid, zijn kijk op de mens, op de erotiek en op het geweld dat wij dagelijks plegen. Ja zelfs dat bewonder ik in Francis Bacon: de gruwel, de horror, het afschuwelijke. Francis Bacon heeft niemand mij cadeau gedaan: ik stond oog in oog met zijn werk en daar was hij, meteen diep in mij, in een ogenblik was het gebeurd, zoals liefde op het eerste gezicht. Na al die jaren is de aanvankelijke waanzin weggeëbd, maar zijn beelden zijn gebleven, ik zie ze op straat, in winkelcentra, in hotelkamers, op recepties, in vliegtuigen, hier thuis als ik in de spiegel kijk of als ik vrienden ontvang, ik zag ze in het gezicht van mijn stervende vader, mijn stervende moeder, ik zag ze op polaroids van mezelf, waarop ik zwaar toegetakeld door crimineel tuig stond afgebeeld. Het zijn meestal geen prettige beelden, maar er zit zoveel diepe, diepe lust en schoonheid in. Het is de lust die eeuwigheid wil maar tegelijk tragisch en kwetsbaar is en ten onder moet gaan.

*Dat verhaal, ‘Het wereldbeeld van Francis Bacon’, is te lang voor een blog. Misschien dien ik u later wel enige fragmenten toe.

Reproducties: Three Studies For A Crucifixion, 1962; Study For A Portrait Of Peter Beard, 1976; Second Version Of Triptych, 1944

6;

GEZELLIG SAMENZIJN

politics of experience 001

In de zomer van 1975 beëindigde ik mijn licentiaatsverhandeling, een vanwege familiale omstandigheden moeizaam tot stand gekomen kritische studie van het gezin, met vooral veel aandacht voor het werk over dat thema van Friedrich Engels en Deleuze-Guattari, voor Hegels rechtsfilosofie en zijn beschouwingen over Antigone, en vooral voor de toen erg populaire anti-psychiatrie, met als boegbeelden Ronald Laing en David Cooper. Van het klassieke (en burgerlijke) gezin, het gezin als steunpilaar van een ontwrichte maatschappij, liet ik geen spaander heel: mijn filosofische en literaire bronnen en de tijdsgeest gaven me daar alle gelegenheid toe. Tot mijn grote verbazing studeerde ik af met grote onderscheiding. Verbazing omdat ik vermoedde dat de meeste van onze professoren zelf in zo’n ‘burgerlijk’ gezin leefden. Ze zullen ruimdenkend geweest zijn. Enigszins onder dwang zette ik op dat ogenblik ook een punt achter mijn huwelijk, een beslissing die ik soms betreur, maar waar ik anderzijds ook een beetje trots op ben. ‘Practise what you preach’, was in die dagen immers een van de betere slogans. Maar treurnis noch trots zijn hier gepast: wat gebeurd is is gebeurd, er kan niets meer aan worden veranderd.

Graag zou ik mijn thesis nog eens herlezen, maar dat durf ik niet: stel je voor dat ik weer tot dezelfde conclusies kom. Wel zie ik dat een aantal van de kritische uitspraken die ik toen deed nog altijd kloppen. Ik twijfel er nog altijd niet aan dat kinderen en jongeren vaak de dupe zijn van ondoordachte uitspraken en handelingen van hun ouders, grootouders en andere familieleden. De gezinsmoraal – of het gebrek daaraan – is naast een in gebreke blijvend onderwijs meer dan eens de oorzaak van de wat de ontsporing van jonge mensen wordt genoemd. Zonder factoren als armoede en uitsluiting uit het oog te willen verliezen.

Nu wilde ik op deze mooie zondagochtend geen kort sociologisch essay schrijven. Eigenlijk zou ik het – in de reeks ‘genealogie’ – over Francis Bacon hebben, die me in dezelfde periode, het midden van de jaren zeventig, enkele flinke mokerslagen toediende, ja, die me aan het wankelen bracht – en vandaag wankel ik nog steeds. Maar eer ik het over een van de grootste schilders* van de twintigste eeuw kon hebben moest ik eerst even de toestand schetsen waarin ik me bevond toen ik helemaal open stond om hem in mijn wereld te ontvangen. Er was zeker een verband tussen die bliksemflits die Bacons werk was en wat ik hierboven geschreven heb over het gezin en over het einde van mijn huwelijk.

Voor ik aan een tekst begin zit ik meestal wat tijd te verknoeien met boeken te klasseren of wat orde te brengen in de bestanden op mijn harde schijven. Zo stootte ik op bovenstaande foto uit ‘Carnage’ van Roman Polanski, een mooi voorbeeld van een ontwricht gezin als steunpilaar van een ontwrichte samenleving. Waarmee nogmaals bewezen is dat het toeval mijn leven bepaalt. Maar wat is toeval?

*samen met Nicholas de Staël, Max Beckmann, Giorgio Morandi, Lucian Freud en Anselm Kiefer.

Afbeeldingen:
1. R.D. Laing, The Politics Of Experience and the Bird of Paradise.
2. Leopold Flam aan de VUB, ik zit links op de tweede rij, met het hoofd in de handen.

OP ZOEK NAAR EEN ORIGINELE MANIER OM DE GEEST TE GEVEN?

Het heeft me altijd gefascineerd dat Francis Bacon overleden is aan een kou die hij had opgelopen toen hij wilde onderzoeken of sneeuw het bederf van een dode kip kon vertragen. Is er iemand op een meer originele manier de hoek omgegaan? Ik denk het niet, zeker geen filosoof, zelfs Empedocles niet, die nochtans blootsvoets in de grommende krater van de Etna sprong. Dat laatste is bewezen, een of andere verdwaalde toerist heeft zijn sandalen teruggevonden.

Gaan wij nu allemaal dood ten gevolge van een banale varkensgriep? Dat zou toch een grote grap zijn, maar wel een om bij te huilen. Ik ben aan het onderzoeken of ik niet op een even originele manier als Francis Bacon kan sterven. Wurgseks, zoals in ‘L’empire des sens’ lijkt me wel iets, maar zonder dat daarna mijn penis wordt afgesneden en al mijn boeken onder het bloed zitten. Vroeger, kort na het verschijnen van die film, dacht ik dat wurgseks iets typisch Japans was, zoals harakiri en saké – maar dat schijnt niet het geval te zijn. Sommigen, zoals Richard Manuel, sterven van ‘zelfwurgseks’, of hoe moet ik het noemen? Een droevige zaak. Richard Manuel, een van de mooiste stemmen ooit. Was zijn stem kapot? Wat dan nog? Tom Waits, Marianne Faithfull en Bob Dylan doen lekker door, stem of geen stem. En ze maken bovendien nog uitstekende platen, zoals dat nieuwe, zeer aanstekelijke meesterwerkje, ‘Together Trough Life’.

Nee, laat ons maar zo lang mogelijk leven, plezier maken, liederen zingen, iets van Gram Parsons of Townes Van Zandt bijvoorbeeld, gedichten schrijven, in cafés gesprekken voeren met Italiaanse immigranten uit Limburg, saké drinken, en dranken die we nu nog niet kennen – en veel water natuurlijk. Laten we er samen alles voor doen om die verduivelde varkensgriep uit te roeien en zoveel mogelijk andere problemen op te lossen, zoals die idiote godsdienstoorlogen, terwijl alle godsdiensten één zijn, verankerd in de natuur en de zon.

In Brussel zijn alweer twee jonge mensen vermoord. Dat kan toch niet. Hun moordenaars hadden beter meegewerkt aan de moeilijke strijd tegen ziekte, armoede, dakloosheid, etcetera. Waarom doen ze dat? Waarom rekenen ze met elkaar af, of slaan ze hun slachtoffers zonder enige reden in elkaar (zoals ze met mij al te vaak hebben gedaan – vandaar dat ik me alweer met die dode jongens associeer).

De dood ligt altijd op de loer. Daarom moeten wij het leven blijven uitvinden, het mooier en sterker maken. Er liefde en mededogen aan toevoegen – en verbeelding. Ben ik nu een moralist? Nee. Eigenlijk ben ik verontwaardigd, en transformeer ik mijn verontwaardiging in een dagdroom, in een utopie. Maar als ik toch ooit moet heengaan, wil je dan Bill Callahans lied voor me zingen: ‘Dress Sexy At My Funeral’? En de daad bij het woord voegen? Dank je.