Ik ben opnieuw in een periode aangekomen waarin ik aansluiting zoek met mijn verleden. Ik wil te weten komen wie ik ben en waar ik vandaan kom. Terwijl Orpheus zegt dat je niet mag omkijken. Of wil je je muze misschien verliezen? Koortsachtig blader ik in mijn dagboeken en andere oude notities, op zoek naar hoe ik vroeger was, hoe wij vroeger waren. Toen we jong waren, maar vanuit het heden gezien vaak heel wat ouder leken. Bijna verrast besef ik hoezeer ik veranderd ben, hoe mijn levenswijze veranderd is. En tegelijk zie ik ook wel dat ik nog altijd dezelfde ben, dat de kern van mijn wezen ongewijzigd is gebleven.
Dit is een dagboeknotitie uit 28 november 1978. Ik was toen achtentwintig.
Maandagochtend uit Lanaken vertrokken. Ellendige treinreis, behalve de kerktoren van Tienen. Toen ik die zag viel de tijd opeens stil. De trein en de medereizigers waren er niet meer – er was iets anders, iets dieps, dat slechts aan gene zijde van de woorden bestaat of niet bestaat. Een gelukservaring? Daarna weer dezelfde ellende van het reizen: kou, misselijkheid, enzovoorts. Ik lees Hamlet – om te vergeten wat er rondom me gebeurt, maar dat gaat niet, de letters verspringen, de woorden wijzen me op mijn miserabele conditie.
Om twee uur ’s middags thuisgekomen, naar het stempellokaal gewandeld en dan in bed gegaan. ’s Avonds weer opgestaan om Der Amerikanische Freund van Wim Wenders te gaan zien. Eindelijk nog eens een geloofwaardige film die vanuit onze tijdsgeest is gemaakt. Een van de leidmotieven is een lied van de Kinks :
There’s too much on my mind
And there is nothing I can say
There’s too much on my mind
And there is nothing I can do
about it –
Jonathan Zimmermann (Bruno Ganz) zingt het een drietal keer. Voor Wim Wenders is de muziek meer dan mooie achtergrond. De songs maken deel uit van het verhaal. Je zou ze gemoedsbeelden kunnen noemen. Naast the Kinks is er Bob Dylan. Op het einde van de film horen we Ripley (Dennis Hopper) mompelend zingen: I pity the poor immigrant.
Nicolas Ray is een mooie oude man. Hij bezit de waardigheid van een oude kunstenaar die zichzelf niet verraden heeft, maar je ontdekt ook verbitterde trekken om zijn mond en een cynische blik in zijn ogen: hij is ontgoocheld door het leven.
Der Amerikanische Freund is een film van onze generatie. Niet door het verhaal, afkomstig van Patricia Highsmith, maar door de sfeer, de kleuren. De uitzichtloosheid. Ik krijg het er koud van, voel de hopeloosheid en verbittering van het hoofdpersonage, de zieke Zimmermann. Flow river flow, flow to the sea. De beste exemplaren van deze generatie gaan ten onder aan teveel nacht. Eenzaamheid die ze niet kunnen verwoorden. Verwarring en geen vooruitzicht, geen uitweg. Ze vluchten naar de zee om te sterven op het strand. Want daar waar het licht wordt, houdt het leven op. Het strand is de grens. Verder kun je niet meer. Waar de golven op breken, blijven ook deze mensen als wrakken achter. We wisten het al, dat het strand de grens is, dat hadden Truffaut en Ferreri al duidelijk gemaakt, onder meer in hun films Les 4OO coups en Dillinger e morto.
Ik vraag me af waar Nicholas Ray nu mee bezig is. Maakt hij nog films? Het laatste wat ik van hem ken is 55 Days of Peking, een mislukking (omdat hij zich moest schikken naar de wil van zijn producenten). Heeft Ray het voorbeeld van Rimbaud gevolgd? Zijn rol in Der Amerikanische Freund lijkt een allusie op diens zelf gewilde ballingschap, of is dat te ver gezocht? De schilder en vervalser Derwatt (Nicholas Ray) is duidelijk nog in leven, maar voor hoe lang nog? In het ware leven heeft Nicholas Ray, vooral bekend van Rebel Without a Cause, de helft van zijn tijd hier op aarde zijn zin kunnen doen: zijn heel persoonlijke oeuvre filmen. De helft van zijn leven: dat is niet weinig.
Aan de uitgang van de Monty stond Jos me op te wachten. We zijn nog een koffie gaan drinken. Omdat we ziek waren – of was het alleen maar moe – hadden we elkaar niet zoveel te vertellen, of konden we niet loskomen van onze schaduw. Jos voelde zich eenzaam, dat was duidelijk. Maar tegenover die eenzaamheid stond ik machteloos. Tom Ripley beweert in Der Amerikanische Freund dat vriendschap niet mogelijk is. De ontknoping van de film bevestigt die bewering. En ik heb het beklemmende gevoel dat de afloop van de avond, het afscheid op de hoek van de Vinkenstraat, er al evenzeer een bevestiging van was.
HOOCHIEKOOCHIE 